ΚΥΡΙΑΚΗ Δ΄ΛΟΥΚΑ[:Λουκά 8,5-15]

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ

Στο ευαγγέλιο της Δ΄ Κυριακής του Λουκά που λέγει: «Ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον αὐτοῦ(:Βγήκε ο σποριάς στο χωράφι του, για να σπείρει τον σπόρο του)»· όπου γίνεται λόγος και για την καλλιέργεια που οφείλουμε να κάνουμε πριν από αυτήν την σπορά.
Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός εξέλεξε τους μαθητές Του όχι από τους σοφούς, όχι από τους ευγενείς, όχι από τους πλούσιους ή ένδοξους, αλλά από αλιείς και σκηνορράφους, φτωχούς και αγράμματους· κι αυτό για να υποδείξει σε όλους ότι ούτε η φτώχεια, ούτε η απαιδευσία, ούτε η ευτέλεια, ούτε τίποτε άλλο τέτοιο είναι εμπόδιο για την απόκτηση της αρετής και την επίγνωση των θείων λόγων και των μυστηρίων του Πνεύματος· αλλά και ο φτωχότερος και ο ευτελέστερος και ο πιο αμόρφωτος, αν δείξει προθυμία και την απαραίτητη στροφή προς το καλό, μπορεί όχι μόνο να γνωρίσει σε βάθος την θεία διδασκαλία, αλλά και ο ίδιος να καταστεί διδάσκαλος δια της χάριτος του Θεού. Όσο για εκείνα που εμποδίζουν προς την σύνεση και την κατανόηση των πνευματικών διδαγμάτων είναι η ραθυμία μας και η με όλη την δύναμη προσκόλλησή μας στα πρόσκαιρα και στα βιοτικά, λόγω των οποίων δεν παρέχουμε τόπο και ευκαιρία για την ακρόαση και μελέτη και ανάμνηση όσων ακούστηκαν, ούτε φροντίζουμε για τα μέλλοντα και τα αιώνια.

Και γίνεται εμφανές αυτό περισσότερο από όλα και από την αναγινωσκομένη σήμερα περικοπή του ευαγγελίου. Αφού ο Κύριος μίλησε στον λαό με παραβολές, αφού προσήλθαν οι μαθητές Του ιδιαιτέρως ζητούσαν να μάθουν τον σκοπό και τη σημασία της παραβολής που ειπώθηκε τότε, και ρωτούσαν για ποιον λόγο ομιλεί στον λαό με παραβολές, που δεν καταστούν εύκολη την κατανόηση. Ο δε Κύριος τότε λέει προς αυτούς: «Ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, τοῖς δὲ λοιποῖς ἐν παραβολαῖς, ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσι καὶ ἀκούοντες μὴ συνιῶσιν(:Σε σας που έχετε ενδιαφέρον και καλή διάθεση σας έδωσε ο Θεός την χάρη Του να μάθετε τις μυστηριώδεις αλήθειες της βασιλείας του Θεού˙ στους άλλους όμως μιλάω με παραβολές. Αυτοί δεν έχουν ενδιαφέρον να γνωρίσουν και να δεχθούν τις πνευματικές αλήθειες και ο νους τους είναι αμαθής και ανίκανος για πνευματική διδασκαλία. Γι’ αυτό διδάσκω με τον τρόπο αυτό, για να μην μπορούν να δουν βαθύτερα και καθαρότερα, αν και θα βλέπουν με τα σωματικά τους μάτια, και για να μην μπορούν να καταλάβουν, αν και θα ακούν τη διδασκαλία που τους εξηγεί τα μυστήρια. Και το κάνω αυτό όχι μόνο για λόγους δικαιοσύνης, αλλά και από αγαθότητα, για να μην επιβαρύνουν τη θέση τους περιφρονώντας την αλήθεια, και σκληρυνθούν περισσότερο)» [Λουκά 8,10].
Θα μπορούσε να ξεθαρρέψει κάποιος και να πει: «Τι είναι τούτο, Δέσποτα; Εσύ που μόνος προάγεις τα πάντα, ο μόνος δεσπότης και προνοητής των όλων, ο μόνος κοινός πατέρας, ο μόνος κοινός Σωτήρας, το φως όσων βρίσκονται στο σκοτάδι της άγνοιας, το φως που ‘’φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον’’ [Ιω.1,9], τώρα φωτίζεις μόνο τους επίλεκτους μαθητές Σου, στους άλλους όμως ομιλείς με ασάφειες, για να μην αντιληφθούν και φωτιστούν;». «Ναι», θα μας απαντούσε. «Το μοναδικό ζώο σε αυτόν τον κόσμο που θέλησα να πλάσω αυτοπροαίρετο είναι ο άνθρωπος· ήλθα δε στον κόσμο όχι για να καταλύσω το πλάσμα των χειρών μου επειδή παραφθάρηκε, αλλά να το σώσω. Γι’αυτό δεν σύρω βίαια κανένα απολύτως· μόνους αξίους να φωτιστούν κρίνω δίκαια αυτούς που προαιρούνται και ποθούν και ζητούν να εφαρμόσουν την σωτήρια γνώση· «Πᾶς γὰρ ὁ αἰτῶν λαμβάνει καὶ ὁ ζητῶν εὑρίσκει καὶ τῷ κρούοντι ἀνοιχθήσεται(:Διότι όποιος ζητά από τον Θεό παίρνει, κι όποιος ψάχνει βρίσκει, και σε όποιον χτυπά την θύρα της θείας προστασίας θα του ανοιχτεί αυτή)»[Λουκά 11,10]. Από υπερβολική φιλανθρωπία όμως διαλέγομαι και σε εκείνους που δεν ακολουθούν αυτήν την γραμμή, αν και όχι με σαφήνεια, για να τους παρακινήσω και να τους προτρέψω να προτιμήσουν και να μάθουν να ζητούν, ώστε να εφαρμόσουν την σωτήρια γνώση. Διότι έτσι θα δοθεί και σε αυτούς να γνωρίσουν τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού». «Σε σας λοιπόν», λέγει, «έχει δοθεί να γνωρίσετε, σε σας που επιζητείτε με ιδιαίτερη φιλοπονία, πώς την γνώση να την μετατρέψετε σε έργο. Καλό πραγματικά είναι όχι απλά η γνώση, αλλά η έμπρακτη γνώση, όπως και η κατά λόγο πράξη». «Οὐ γὰρ (:διότι)», λέγει, «οἱ ἀκροαταὶ τοῦ νόμου δίκαιοι παρὰ τῷ Θεῷ, ἀλλ᾿ οἱ ποιηταὶ τοῦ νόμου δικαιωθήσονται(:δίκαιοι ενώπιον του Θεού είναι όχι όσοι ακούν απλώς την ανάγνωση του θείου νόμου, αλλά όσοι τηρούν τον νόμο˙ αυτοί θα αναγνωριστούν δίκαιοι)» [Ρωμ.2,13].
Αλλά βλέπετε ότι από την απραξία και ραθυμία μας, αδελφοί, γίνεται το να μην αντιλαμβανόμαστε και να μην καταλαβαίνουμε εύκολα την ιερά διδαχή; Αυτό λέγω και εγώ τώρα προς την αγάπη σας, αφού με θεϊκές κρίσεις που ο Κύριος γνωρίζει καταστάθηκα διδάσκαλός σας. Όποιος δεν μπορεί να αντιληφθεί τελείως το νόημα των διδασκομένων από εμένα στην Εκκλησία, ας προσέρχεται σε εμένα ιδιωτικώς για να με επερωτά, και θα ακούσει με πολύ μεγάλη σαφήνεια και θα μετατρέψει σε έργο ό,τι ακούστηκε, με τη συνέργεια του Θεού με αυτόν, που μου δίνει λόγο, όταν ανοίγω το στόμα μου, λόγω της επίμονης αυτής επιζητήσεως.
Τώρα όμως ας δούμε από την αρχή την παραβολή. «Ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον αὐτοῦ(:Βγήκε ο σποριάς στο χωράφι του, για να σπείρει τον σπόρο του)» [Λουκά 8,5]. Καλώς η χάρη του Πνεύματος νομοθέτησε να διαβάζεται στην Εκκλησία ενώπιον όλων τώρα αυτή η παραβολή· διότι τώρα είναι η εποχή της σποράς και οι περισσότεροι φροντίζουν να παραχώνουν στη γη τους από τη γη σπόρους. Αυτός δε που σπέρνει στη γη τους ετήσιους καρπούς, επειδή σπέρνει φθαρτά, που αν δεν φθαρούν, δεν φυτρώνουν, οπωσδήποτε φθαρτά και θα θερίσει και θα καρπωθεί, πρόσκαιρη συντήρηση της σάρκας που έπειτα από λίγο θα διαλυθεί. Θα διδαχθούμε δε με την παραβολή αυτή, ποια είναι τα πνευματικά και άφθαρτα σπέρματα και ποιος ο καιρός της σποράς αυτής και ποιος ο σπορέας αυτού και ποια κατάλληλη γι’ αυτά γη, για να μην κοπιάζουμε με την ελπίδα του θερισμού που θα μας θρέψει πρόσκαιρα, αλλά και να κάνουμε τα πάντα με την ελπίδα που θα παράσχει αιώνια ζωή.
Διότι, λέγει, «εξήλθε ο σπορέας να σπείρει τον σπόρο του». Ποιος είναι αυτός; Είναι ο ίδιος ο Κύριος που δια του ψαλμωδού προείπε για τον εαυτό Του: «Ἀνοίξω ἐν παραβολαῖς τὸ στόμα μου(:Θα αρχίσω να διηγούμαι διδακτικές παραβολικές ιστορίες, γεμάτες σωτήρια διδάγματα)» [Ψαλμ.77,2]. Αλλά από πού εξήλθε ο πανταχού παρών; Και πού ήλθε Αυτός που δεν είναι από πουθενά απών; Αυτός λέγει πάλι για τον εαυτό Του: «Ἐξῆλθον παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον(:Ήμουν στους κόλπους του Πατρός μου ως γνήσιος Υιός Του και βγήκα από τον Πατέρα όταν έγινα άνθρωπος και ήλθα στον κόσμο)» [Ιω.16,28]. Εξήλθε δε από τον Πατέρα χωρίς να χωριστεί από τους πατρικούς κόλπους, και ήλθε στον κόσμο Αυτός ο Οποίος είναι μέσα στον κόσμο και δια του Οποίου έγινε ο κόσμος[Ιω.1,9: «Ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κόσμος δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο (:Ήταν από την αρχή στον κόσμο, προνοούσε και κυβερνούσε τον κόσμο. Και όλα τα ορατά και αόρατα κτίσματα απ’ τα οποία αποτελείται ο επίγειος κι ο ουράνιος κόσμος, διαμέσου Αυτού έγιναν)»] και κατέβηκε από τον ουρανό στη γη[Ιω. 3,13: «Καὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ(:Και κανείς από τους ανθρώπους δεν έχει ανεβεί στον ουρανό για να μάθει τα επουράνια και να σας τα διδάξει, παρά μόνο Εκείνος που κατέβηκε απ’ τον ουρανό και έγινε με την ενανθρώπησή Του υιός του ανθρώπου. Αυτός, ενώ τώρα είναι στη γη, εξακολουθεί να είναι και στον ουρανό ως Θεός πανταχού παρών)»], Αυτός που πληρώνει την γη, ώστε το να εξέλθει ο μονογενής του Θεού και το να έχει κατέβει από τους ουρανούς δεν παριστάνει τίποτε άλλο, παρά την δια της σάρκας επιφάνειά Του και την κένωσή Του από το απόρρητο ύψος της θεότητας στην εσχατιά της ανθρωπίνης φύσεως.
Εξήλθε λοιπόν Αυτός έτσι «για να σπείρει τον σπόρο του». Ποιος είναι αυτός ο σπόρος; Ο λόγος της διδασκαλίας, τα λόγια της αιώνιας ζωής, οι εντολές της αθανασίας, η επαγγελία της παλινζωίας, το Ευαγγέλιο της Βασιλείας των ουρανών. Αυτού λοιπόν είναι αυτά· διότι και Αυτός λέει για τον εαυτό Του: «Τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λαλῶ ὑμῖν, πνεῦμά ἐστι καὶ ζωή ἐστιν(:Τα λόγια που Εγώ σας λέω, επειδή είναι λόγια Θεού, έχουν μέσα τους Πνεύμα και γι’ αυτό μεταδίδουν ζωή)» [Ιω.6,63] και ο Πέτρος έλεγε προς Αυτόν: «Ῥήματα ζωῆς αἰωνίου ἔχεις(:Εσύ έχεις λόγια που μεταδίδουν ζωή αιώνια)» [Ιω.6,68]. Μόνο Αυτού είναι ο σπόρος με τέτοια χαρακτηριστικά και μόνο Αυτός είναι που τον σπέρνει αδιάλειπτα. Με αυτό δείχνει ότι Αυτός είναι ο επάνω από όλους Θεός.
Βέβαια κάθε διδάσκαλος και ευαγγελιστής και κήρυκας της ευσέβειας και της ευσεβούς πολιτείας σπέρνει μεν και αυτός τα λόγια της ζωής, τον λόγο της ευαγγελικής και ουράνιας διδασκαλίας, αλλά, αφού υπηρετήσει στη γενιά του την βουλή του Θεού, παρέρχεται, ενώ δεν υπήρχε ούτε προηγουμένως· και ο λόγος επίσης της σωτηρίας, που διδάσκοντας σπέρνει δεν είναι δικός του, αλλά του Θεού, που και συνεργεί με αυτόν και «του δίνει λόγο όταν ανοίξει το στόμα του» [Εφεσ.6,18-19: «Διὰ πάσης προσευχῆς καὶ δεήσεως, προσευχόμενοι ἐν παντὶ καιρῷ ἐν Πνεύματι, καὶ εἰς αὐτὸ τοῦτο ἀγρυπνοῦντες ἐν πάσῃ προσκαρτερήσει καὶ δεήσει περὶ πάντων τῶν ἁγίων, καὶ ὑπὲρ ἐμοῦ, ἵνα μοι δοθῇ λόγος ἐν ἀνοίξει τοῦ στόματός μου, ἐν παῤῥησίᾳ γνωρίσαι τὸ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου(:Αλλά και με όλο αυτό τον οπλισμό που θα φέρετε, πάλι θα εξαρτάτε τη νίκη σας από τη θεία δύναμη και βοήθεια. Να παρακαλείτε λοιπόν τον Θεό με όλα τα είδη της προσευχής και της αιτήσεως. Και να προσεύχεστε συνεχώς και κάθε στιγμή με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Να επιμένετε σε αυτό ακριβώς το έργο της προσευχής και να είστε άγρυπνοι με κάθε δυνατή επιμονή και δέηση για όλους τους Χριστιανούς. Και ιδιαιτέρως να προσεύχεστε για μένα να μου δοθεί απ’ τον Θεό σοφία, για να μιλώ κατάλληλα και σωστά˙ να μου ανοίξει δηλαδή ο Θεός το στόμα μου για να διακηρύξω με παρρησία και αφοβία το μυστήριο του Ευαγγελίου,, την αλήθεια που ήταν μέχρι πριν από λίγο καιρό κρυμμένη και φανερώθηκε τώρα απ’ τον Θεό)»].
Ο δε Κύριος Ιησούς Χριστός, σαν αληθινός Θεός, έχει δικό Του αυτόν τον σπόρο της αιώνιας ζωής και Αυτός σπέρνει παντοτινά και δια του φυσικού νόμου μέσα στην κτίση και δια νόμου που έχει δοθεί γραπτά στους Ισραηλίτες και δια του προφητικού λόγου και δια του ευαγγελίου της χάριτος ύστερα. Και καιρός του σπόρου με τέτοια χαρακτηριστικά είναι όλος ο βίος κάθε ανθρώπου, και μάλιστα όλος ο χρόνος μετά την παρουσία του Κυρίου μέχρι την συντέλεια. Καιρός δε θερισμού του σπόρου αυτού είναι κατά την προσδοκώμενη δεύτερη έλευση και επιφάνεια του Κυρίου· γι’αυτό και ο απόστολος λέγει: «Δι᾿ ἡμᾶς γὰρ ἐγράφη, ὅτι ἐπ᾿ ἐλπίδι ὀφείλει ὁ ἀροτριῶν ἀροτριᾶν, καὶ ὁ ἀλοῶν τῆς ἐλπίδος αὐτοῦ μετέχειν ἐπ᾿ ἐλπίδι(:Διότι για τους πνευματικούς εργάτες και καλλιεργητές γράφτηκε ότι ο καλλιεργητής οφείλει να καλλιεργεί την γη με την ελπίδα να απολαύσει την σοδειά· και εκείνος που γεμάτος ελπίδα αλωνίζει, οφείλει να μετέχει να απολαμβάνει τον καρπό που με ελπίδα περίμενε να αποκτήσει από τον αγρό του)»[Α΄Κορ.9,10] και «Ὁ σπείρων εἰς τὴν σάρκα ἑαυτοῦ ἐκ τῆς σαρκὸς θερίσει φθοράν, ὁ δὲ σπείρων εἰς τὸ πνεῦμα ἐκ τοῦ πνεύματος θερίσει ζωὴν αἰώνιον(:Έτσι, όποιος σπέρνει στη σάρκα του, όπως ο γεωργός στο χωράφι, και ενεργεί σύμφωνα με τις επιθυμίες της, αυτός από τα έργα της σάρκας θα θερίσει τη φθορά και την αιώνια κόλαση. Ενώ όποιος εργάζεται έτσι ώστε τα έργα του να είναι καρπός του Πνεύματος, αυτός από τα έργα του Πνεύματος θα θερίσει αιώνια ζωή)» [Γαλ.6,8]· και ο ψαλμωδός προφήτης επίσης λέγει: «Οἱ σπείροντες ἐν δάκρυσιν ἐν ἀγαλλιάσει θεριοῦσι(:Όσοι με δάκρυα μετανοίας σπείρουν τους αγρούς τους, όταν πέσουν οι βροχές και καρποφορήσουν οι αγροί τους, θα θερίσουν σκιρτώντας από αγαλλίαση)» [Ψαλμ.125,5].
Εξήλθε δε ο Κύριος να σπείρει τον σπόρο Του. Πού; Στις καρδιές των ανθρώπων· διότι αυτές είναι τα χωράφια, που δέχονται τα πνευματικά σπέρματα. Από αυτές άλλες ομοιάζουν με δρόμο, σαν καταπατημένες και συμπιεσμένες από τους πονηρούς λογισμούς και τα πάθη και από τους επόπτες αυτών πονηροτάτους δαίμονες· άλλες ομοιάζουν με πετρώδη γη, όσες από μικροψυχία και πόρωση δεν μπορούν να συγκρατήσουν έως το τέλος τα σπέρματα της διδασκαλίας και δι’ αυτών να καρποφορήσουν στην αιώνια ζωή· και άλλες ομοιάζουν με ακανθοφόρο έδαφος, διότι προσέχουν σε κτήματα και πλούτο και πρόσκαιρες απολαύσεις και σε όσα αναφύονται από αυτές.
Όπως λοιπόν παρατηρούνται πολλές διαφορές στις καρδιές των ανθρώπων, λέγει: «Καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν ὃ μὲν ἔπεσε παρὰ τὴν ὁδόν, καὶ κατεπατήθη, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατέφαγεν αὐτό(:Και καθώς έσπερνε, μερικοί σπόροι έπεσαν κοντά στον δρόμο του χωραφιού και καταπατήθηκαν από τους διαβάτες, και τους κατέφαγαν τα πουλιά του ουρανού)». Λέγει λοιπόν ότι μέρος της σποράς έπεσε στον δρόμο, δηλαδή σε καρδιές που ή ήσαν έξω από την κύρια και ευθεία οδό[πρβ. Πράξ.13, 9-10: «Σαῦλος δέ, ὁ καὶ Παῦλος, πλησθεὶς Πνεύματος ἁγίου καὶ ἀτενίσας πρὸς αὐτὸν εἶπεν· ὦ πλήρης παντὸς δόλου καὶ πάσης ῥαδιουργίας, υἱὲ διαβόλου, ἐχθρὲ πάσης δικαιοσύνης, οὐ παύσῃ διαστρέφων τὰς ὁδοὺς Κυρίου τὰς εὐθείας;(:Αλλά ο Σαύλος, ο οποίος είχε και το εθνικό όνομα Παύλος, επειδή είχε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη, αφού γέμισε μέσα του με Πνεύμα Άγιο και έριξε ένα διαπεραστικό βλέμμα στον μάγο Ελύμα, του είπε: ‘’Γιε του διαβόλου, που είσαι γεμάτος από κάθε είδους δόλο και απάτη, κάθε πονηριά και ραδιουργία˙ εσύ που είσαι εχθρός κάθε αρετής, δεν θα σταματήσεις να διαστρέφεις και να παρουσιάζεις πλανεμένους και στραβούς τους ευθείς και ίσιους δρόμους του Θεού;’’ (δηλαδή το φωτιστικό και αληθινό κήρυγμα της θείας διδασκαλίας, με το οποίο ο Κύριος θέλει να οδηγήσει τους ανθρώπους στην σωτηρία)»], γι’αυτό και καταπατήθηκε από τους πονηρούς δαίμονες που περιπατούν στον αδιέξοδο δρόμο, ή ήσαν στην πονηρή οδό, γι΄αυτό και τα πετεινά του ουρανού, δηλαδή τα εναέρια πονηρά πνεύματα, το κατέφαγαν και το αφάνισαν, και έτσι οι άνθρωποι εκείνοι είναι σαν να μην άκουσαν καθόλου τον λόγο του Θεού· διότι λέγει ο Κύριος: «Οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, εἶτα ἔρχεται ὁ διάβολος καὶ αἴρει τὸν λόγον ἀπὸ τῆς καρδίας αὐτῶν, ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν(:Το έδαφος που είναι κοντά στον δρόμο συμβολίζει αυτούς που άκουσαν απλώς και μόνο τον λόγο. Έπειτα έρχεται ο διάβολος και αφαιρεί τον λόγο από τις καρδιές τους, για να μην πιστέψουν και σωθούν)»[Λουκά 8,12].
«Καὶ ἕτερον(:Άλλοι σπόροι πάλι)», λέγει, «ἔπεσεν ἐπὶ τὴν πέτραν(:έπεσαν πάνω σε πετρώδες έδαφος)», ο δε Ματθαίος λέγει «ἐπὶ τὰ πετρώδη(:πάνω σε εδάφη που είχαν από κάτω στρώμα πετρώδες, χωρίς πολύ χώμα)»[Ματθ.13,5], δηλαδή σε πεπορωμένη και σκληρή καρδιά, μέσα στην οποία δεν μπορεί να προχωρήσει ο λόγος και να την αρπάξει με δύναμη και να ριζωθεί κατά κάποιον τρόπο σε αυτήν. Γι’αυτό και λέγει: «Καὶ φυὲν ἐξηράνθη διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἰκμάδα (:Κι αμέσως βλάστησαν, προτού να ρίξουν βαθιές ρίζες, διότι δεν είχαν βάθος γης για να στεριώσουν οι ρίζες τους)»· δηλαδή αφού έμεινε λίγο και φάνηκε να προοδεύει κάπως, έπειτα εξαφανίστηκε, καθώς επήλθαν κάποιοι πειρασμοί, χωρίς να μπορέσει να τελεσφορήσει εξαιτίας της ασθένειας της προαιρέσεως· διότι ερμηνεύει στη συνέχεια ο Κύριος: «Οἱ δὲ ἐπὶ τῆς πέτρας οἳ ὅταν ἀκούσωσι, μετὰ χαρᾶς δέχονται τὸν λόγον, καὶ οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν, οἳ πρὸς καιρὸν πιστεύουσι καὶ ἐν καιρῷ πειρασμοῦ ἀφίστανται(:Το πετρώδες έδαφος εξάλλου που δέχθηκε τον σπόρο, συμβολίζει αυτούς, οι οποίοι όταν ακούσουν τον λόγο του Θεού, τον δέχονται με χαρά και ενθουσιασμό. Μέσα τους όμως δεν έχει αυτός βαθιά ρίζα, για να στερεωθεί. Γι’ αυτό ακριβώς αυτοί για λίγο χρόνο πιστεύουν, όταν όμως έλθει καιρός πειρασμού ή διωγμού, απομακρύνονται από την πίστη)» [Λουκά 8,13].
«Καὶ ἕτερον ἔπεσεν ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν, καὶ συμφυεῖσαι αἱ ἄκανθαι ἀπέπνιξαν αὐτό(:Και άλλοι σπόροι έπεσαν σε έδαφος γεμάτο από σπόρους αγκαθιών, κι όταν τα αγκάθια φύτρωσαν μαζί τους, τους έπνιξαν τελείως)»· έπεσαν δηλαδή οι σπόροι αυτοί σε καρδιές που είναι ολότελα προσκολλημένες στα σωματικά και πρόσκαιρα και βιοτικά και βυθισμένες στις φροντίδες γι’ αυτά και στις ηδονές από αυτά. Γι’αυτό και τέτοια αγκάθια, καθώς έκαναν συμφύσεις, τους απέπνιξαν και τους αφάνισαν. Διότι λέγει: «Τὸ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν, οὗτοί εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, καὶ ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου πορευόμενοι συμπνίγονται καὶ οὐ τελεσφοροῦσι(:Οι σπόροι που έπεσαν στα αγκάθια συμβολίζουν εκείνους που άκουσαν τον λόγο του Θεού κι αρχίζουν με κάποια προθυμία να βαδίζουν στον δρόμο της πίστεως. Πνίγονται όμως από τις αγωνιώδεις φροντίδες για να αποκτήσουν πλούτη, καθώς κι από τις απολαύσεις της σαρκικής ζωής, στην οποία διευκολύνουν τα πλούτη που απέκτησαν, κι έτσι δεν προκόπτουν, ούτε φτάνουν μέχρι το τέλος, προκειμένου να δώσουν τον καρπό)»[Λουκά 8,14].
Πρώτα ο Κύριος εξέβαλε έτσι και αποδοκίμασε και εκείνους που δεν πρόσεξαν στην διδασκαλία του θείου Πνεύματος, που είναι όσοι έπεσαν στο έδαφος κοντά στον δρόμο, και εκείνους που πρόσεξαν μεν, αλλά για λίγο, που είναι όσοι μοιάζουν με πετρώδη γη και εκείνους που δέχτηκαν και την κρατούν με γνώση, αλλά έχουν διαφθαρεί από τον πλούτο και την δόξα και την τρυφή(διότι αυτοί είναι οι ακανθώδεις).
Έπειτα δια της παραβολής εισάγει και παριστάνει ποιοι είναι οι ευδόκιμοι, λέγοντας ότι «καὶ ἕτερον ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν τὴν ἀγαθήν(:και κάποιοι άλλοι σπόροι έπεσαν μέσα στη γη τη μαλακή και εύφορη)», δηλαδή σε ψυχή που έχει καλή και αγαθή προαίρεση, η οποία και δέχεται πρόθυμα και κρατεί κοντά της τον λόγο της διδασκαλίας, μη επιτρέποντας στους εχθρούς της σωτηρίας της να δημιουργήσουν δι’ αυτής πάροδο, και τον φυλάττει υπομονετικά εμμένοντας με βεβαιότητα σε όσα άκουσε με το να υποφέρει γενναίως τους πειρασμούς και μεστώνει, αποκρούοντας τον φιλοχρήματο και φιλήδονο και ρευστό βίο και φέρει καρπό, όπως λέγει ο ιερός ευαγγελιστής Μάρκος, «που ανεβαίνει και αυξάνει σε τριάντα και εξήντα και εκατό» [ βλ. Μάρκ.4,8: «Καὶ ἄλλο ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν τὴν καλὴν καὶ ἐδίδου καρπὸν ἀναβαίνοντα καὶ αὐξάνοντα, καὶ ἔφερεν ἐν τριάκοντα καὶ ἐν ἑξήκοντα καὶ ἐν ἑκατόν(:Τέλος άλλοι σπόροι έπεσαν σε γόνιμη και εύφορη γη και απέδωσαν καρπό που βλάσταινε και μεγάλωνε και μέστωνε. Κι έβγαλαν αλλού τριανταπλάσιο καρπό και αλλού εξηνταπλάσιο και αλλού εκατονταπλάσιο)»].
Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να τα πει αυτά δουλεία, μισθοφορία, υιότητα. Πραγματικά αυτός που πλησιάζει τον Θεό, αρχικά μεν ως υπεύθυνος είναι δούλος εξαιτίας της πρώτης ανυποταξίας και απείθειας, έπειτα, αφού δουλεύσει, επιθυμεί και μισθό, και αφού προκόψει στην αγάπη, είναι σαν υιός πλέον, που έχει φθάσει στην κατοχή της αρετής και υπακούει κατά τρόπο φυσικό και αβίαστο στον ουράνιο Πατέρα. Ας προσπαθήσουμε, αδελφοί, ή την θεία υιοθεσία να κερδίσουμε δια της αγάπης προς τον Θεό, της διακοπής από όλα τα γήινα, και της διαρκούς προσευχής και ψαλμωδίας και απερίσπαστης προσηλώσεως, ή να συνταχθούμε με τους μισθωτούς επιτυγχάνοντας την σε όλα εγκράτεια κατά τον αγώνα, ή να συναριθμηθούμε με τους δούλους πενθώντας τις προηγούμενες αμαρτίες μας· όποιος είναι έξω και από τα τρία αυτά είναι έξω από την χορεία των σωζομένων.
Αλλά, λέγει: «Ταῦτα λέγων ἐφώνει· ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω(:Κι ενώ τα έλεγε αυτά, για να δώσει μεγαλύτερο τόνο στους λόγους Του και για να διεγείρει την προσοχή των ακροατών Του, φώναζε δυνατά: «Αυτός που έχει αυτιά πνευματικά και ενδιαφέρον πνευματικό για να ακούει και να εγκολπώνεται αυτά που λέω, ας ακούει)» [Λουκά 8,8]. Όχι ότι δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι αυτιά, αλλά ότι δεν τα έχουν όλοι για να ακούουν τον λόγο της σωτηρίας. Επειδή δε κατά το λεγόμενο «Νοῦς ὁρᾶ καί νοῦς ἀκούει» [Πυθαγόρας, Πορφυρίου βίος, Πυθαγόρα 46], όσοι ακούνε με νου και σύνεση, εκείνοι έχουν αυτιά και ακούνε. Αν δε και «Ἀρχὴ σοφίας φόβος Κυρίου, σύνεσις δὲ ἀγαθὴ πᾶσι τοῖς ποιοῦσιν αὐτήν(:Αρχή και θεμέλιο της πραγματικής σοφίας είναι η ευλάβεια και ο φόβος τον οποίο εμπνέει το όνομα του Κυρίου, η δε σύνεση αποδίδει καρπούς σε όλους όσους την εφαρμόζουν έμπρακτα και ζουν σύμφωνα με αυτήν)» [Ψαλμ.110,10] και ο λόγος αναγινώσκεται δια των πράξεων, εκείνος έχει αυτιά να ακούει, που όχι απλώς ακούει, αλλά υπακούει και φέρει σε έργο αυτό που ακούστηκε.
Ας ακούσουμε λοιπόν και εμείς με σύνεση, αδελφοί, παρακαλώ, προπάντων ότι δεν είπε ο Κύριος ότι εξήλθε να οργώσει τα λογικά χωράφια, ούτε να κατακόψει δύο και τρεις φορές και να ανασκάψει τις ρίζες των αγρίων βοτάνων και να λειάνει τους βόλους, δηλαδή να προκαλλιεργήσει τις καρδιές και διάνοιές μας, αλλά εξήλθε αμέσως να σπείρει. Γιατί; Επειδή η πριν από την σπορά αυτή καλλιέργεια της ψυχής πρέπει να γίνεται από εμάς. Γι΄αυτό και ο Πρόδρομος του ευαγγελίου της χάριτος εκ των προτέρων παρήγγειλε με μεγάλη φωνή: «Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου, εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ(: Ετοιμάστε τον δρόμο απ’ τον οποίο θα έλθει σε εσάς ο Κύριος˙ κάνετε ίσιους και ομαλούς τους δρόμους απ’ τους οποίους θα περάσει. Ξεριζώστε δηλαδή απ’ τις ψυχές σας τις αγκαθιές των αμαρτωλών παθών και ρίξτε μακριά τις πέτρες του εγωισμού και της σκληρότητας. Και καθαρίστε με τη μετάνοια το εσωτερικό σας, για να δεχθεί τον Κύριο)» [Ματθ.3,3]. Ετοιμασία δε και αρχή μετανοίας είναι η αυτομεμψία, η εξομολόγηση, η αποχή από τα κακά. Αλλά και επιπλέον απειλεί όσους δεν είναι έτσι προετοιμασμένοι, ώστε να φέρουν καρπούς άξιους της μετανοίας· διότι, λέγει: «Πᾶν οὖν δένδρον μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται καὶ εἰς πῦρ βάλλεται(:Κάθε δένδρο λοιπόν που δεν κάνει καλό καρπό, κόβεται απ’ τη ρίζα και ρίχνεται στη φωτιά. Αυτό θα πάθει και κάθε άνθρωπος που δεν έχει καρπό αρετής)»[Ματθ.3,10]. Εκκοπή δε είναι η απόφαση του Θεού κατά των αμετανοήτως αμαρτανόντων, κατά την οποία, αφού αποσπαστούν και από την παρούσα και από την μέλλουσα ζωή, παραπέμπονται στην άσβεστη, φευ, γέενα του πυρός.
Ας μετανοήσουμε λοιπόν, αδελφοί, και ας δείξουμε καρπούς αξίους της μετανοίας· ας μάθουμε να λέμε και να πράττουμε καλά· ας ετοιμάσουμε τους εαυτούς μας για την υποδοχή του ουράνιου σπόρου, του λόγου της ζωής· ας σταματήσουμε τη γλώσσα μας από τα κακά- Ποια δηλαδή; Την ματαιολογία, την λοιδορία, την καταλαλιά- και τα χείλη μας, ώστε να μην εκφέρουν όρκους και ψεύδη και φλυαρίες. Προφανώς αυτά είναι τα από την παραβολή λεγόμενα «πονηρά πετεινά τοῦ οὐρανοῦ», τα οποία κατατρώγουν και αφανίζουν το αγαθό σπέρμα. Διότι κάθε λόγος είναι σαν εναέριο πτηνό· γι΄αυτό μερικοί ονόμασαν τους λόγους «πτερόεντας» [Ιλιάδος Α 201: «Καί μιν φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα(:Και φωνάζοντάς την της μιλούσε με λόγια του αέρα)»]. Ο δε πονηρός λόγος, αφηνόμενος από τον πονηρό θησαυρό της καρδιάς σαν από φωλιά δια του στόματος, αφαιρεί τον αγιασμό της ψυχής· γι’αυτό ο Κύριος λέγει αλλού ότι «οὐ τὸ εἰσερχόμενον εἰς τὸ στόμα κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ στόματος τοῦτο κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον (:Δεν κάνει τον άνθρωπο βέβηλο και θρησκευτικώς ακάθαρτο εκείνο που εισάγεται με την τροφή στο στόμα, αλλά εκείνο που βγαίνει από το στόμα, δηλαδή οι πονηροί και αμαρτωλοί λόγοι)» [Ματθ.15,10]. Να μην εξέρχεται λοιπόν λόγος σαπρός από το στόμα σου, αλλά όποιος είναι ικανός, να δώσει πνευματική οικοδομή σε όσους ακούνε.
Κανείς σας λοιπόν να μην είναι προσηλωμένος στα βιοτικά, ώστε κατά κάποιον τρόπο να απολιθωθεί από αυτά, να μην μπορεί να ανοίγει τα αυτιά και την καρδιά στην δροσιά των λόγων της διδασκαλίας του Πνεύματος. Γιατί τάχα η μεν γη, όταν δέχεται την βροχή, φουσκώνει και μαλακώνει και λιπαίνεται, το κεραμίδι όμως μένει σκληρό και ξηρό και αδιάλυτο; Όχι διότι η μεν γη θερμαίνεται με τις ακτινοβολίες του ηλίου, αλλά δεν κατακαίεται, γι’αυτό και έχει ανοιχτούς τους πόρους προς υποδοχή της βροχής, το δε κεραμίδι καιόμενο από τη βίαια επαφή με την φωτιά έχει τους πόρους στο βάθος δυνατά σφραγισμένους και κλειστούς, ώστε να μην μπορούν να δέχονται την βροχή, έστω και αν είναι ψιλή; Έτσι και όποιος κατέχεται από τα σωματικά και τα γήινα και τα βιοτικά σκληρύνεται δυνατά και για πάντα στην καρδιά και νεκρωμένος στη διάνοια πριν επιστρέψει στη γη δεν συναισθάνεται την από τον Θεό διδαχή· όποιος δε απλώς χρησιμοποιεί και δεν αποφεύγει οποιαδήποτε κατάχρηση του κόσμου αυτού κατά την παραίνεση του αποστόλου[Α΄Κορ.7,31: «Καὶ οἱ χρώμενοι τῷ κόσμῳ τούτῳ ὡς μὴ καταχρώμενοι· παράγει γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου(:και εκείνοι που μεταχειρίζονται τα εγκόσμια αγαθά, και βρίσκονται σε οποιαδήποτε σχέση με τον κόσμο, ας αποφεύγουν κάθε άμετρη απόλαυση και κατάχρησή τους και μόνο στα αναγκαία να αρκούνται· διότι η εξωτερική μορφή του κόσμου αυτού περνά και χάνεται σαν σκιά)»], θα είναι έτοιμος να ζητεί και να ακούει με σύνεση και να ενεργεί με ζήλο και προθυμία και τα ουράνια· και όχι μόνο να ακούει έτσι, αλλά και να κρατεί μέσα του την διδαχή και να την μετατρέπει σε έργο, για να μακαριστεί από τον Κύριο εξομοιούμενος με τον πιστό και φρόνιμο δούλο· διότι, λέγει: «Πᾶς οὖν ὅστις ἀκούει μου τοὺς λόγους τούτους καὶ ποιεῖ αὐτούς, ὁμοιώσω αὐτὸν ἀνδρὶ φρονίμῳ, ὅστις ᾠκοδόμησε τὴν οἰκίαν αὐτοῦ ἐπὶ τὴν πέτραν(:Θα αναγνωρίσω ως δικούς μου μόνο εκείνους που θα έχουν καλά και ενάρετα έργα. Καθέναν λοιπόν που ακούει τους λόγους μου αυτούς και τους εφαρμόζει, θα τον θεωρήσω όμοιο με έναν συνετό άνθρωπο, που έκτισε το σπίτι του πάνω στην πέτρα, στο στερεό δηλαδή και αδιάσειστο θεμέλιο της διδασκαλίας μου και του παραδείγματός μου)» [Ματθ.7,24].
Όποιος διασκεδάζει με γαστριμαργία και υπερβολικό ποτό και τρυφή και μέθη να μην κάνει αυτό στο εξής· αλλιώς μάταια θα δεχθεί το ουράνιο σπέρμα, τον λόγο της διδασκαλίας. Διότι δεν θα μπορέσει να φανεί καρποφόρα γη για τον Θεό. Εσείς όλοι γνωρίζετε ότι, όταν το υγρό υπερεκχειλίζει στα σπαρμένα χωράφια, αυτά δεν μπορούν να φέρουν καρπό. Πώς λοιπόν θα μπορέσει να παρουσιάσει ουράνιο καρπό μια καρδιά που είναι βρεγμένη με τρυφές και κρασοπότια; Όποιος περιέπεσε σε κάποια ακαθαρσία πορνείας, ας επιστρέψει και ας απομακρυνθεί από αυτήν και ας καθαρίσει εαυτόν δια της μετανοίας. «Ὅτι τάδε λέγει Κύριος· μὴ ὁ πίπτων οὐκ ἀνίσταται; ἢ ὁ ἀποστρέφων οὐκ ἀναστρέφει;(:Διότι αυτά λέγει ο Κύριος: ‘’Μήπως δηλαδή εκείνος ο οποίος πέφτει, δεν σηκώνεται; Ή μήπως εκείνος ο οποίος έχασε τον δρόμο του και πλανήθηκε, δεν προσπαθεί να τον βρει πάλι και να επιστρέψει;’’)» [Ιερ.8,4]. Πραγματικά, αν κυλιέται σε αυτόν τον βόρβορο, πώς δεχόμενος το θείο μύρο θα το κρατήσει κοντά του αβλαβή, τον πολύτιμο μαργαρίτη, τον σωτήριο λόγο δηλαδή; Ο μαργαρίτης δεν φοριέται σε χοίρο[Ματθ.7,6: «Μὴ δῶτε τὸ ἅγιον τοῖς κυσὶ μηδὲ βάλητε τοὺς μαργαρίτας ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν χοίρων, μήποτε καταπατήσωσιν αὐτοὺς ἐν τοῖς ποσὶν αὐτῶν καὶ στραφέντες ῥήξωσιν ὑμᾶς(:Προσέχετε να μη δώσετε το άγιο μυστήριο της πίστεως σε ανθρώπους που σαν σκυλιά ζουν ζωή ασεβή και αναίσχυντη· ούτε να ρίξετε τα πολύτιμα μαργαριτάρια της χριστιανικής πίστεως μπροστά σε ανθρώπους που σαν χοίροι ζουν στον βόρβορο των παθών. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος μήπως τα καταπατήσουν με τα πόδια τους και στραφούν να σας κατασπαράξουν ή να σας βλάψουν με οποιονδήποτε τρόπο)»] και το μύρο από τους εχέφρονες δεν ανακατεύεται με τον βόρβορο· και αν άλλωστε κάποιος χύσει από αυτά και το ανακατέψει με την κόπρο, και αν το βάλει σε ακάθαρτο σκεύος, ομοίως αχρειώνει και καταστρέφει το μύρο. Και όμως το θείο μύρο είναι απαθές· αλλά ό,τι θα πάθαινε, αν ήταν παθητό, αχρειωνόμενο, αυτό οπωσδήποτε θα πάθει αυτός που το χρησιμοποίησε και δεν απομακρύνεται από την αμαρτία. Ο πλεονέκτης να μην πλεονεκτεί πλέον, αλλά και να μεταδίδει από όσα έχει σε όσους δεν έχουν. Διότι, αν δεν κάνει αυτό, δεν θα διαφύγει την θεία οργή· και αν δεν διαφύγει την θεία οργή, πώς θα υποδεχθεί το θείο σπέρμα; Διότι προς όσους ρώτησαν πώς θα αποφύγουμε την θεία οργή, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος του Κυρίου έλεγε: «Ὁ ἔχων δύο χιτῶνας μεταδότω τῷ μὴ ἔχοντι, καὶ ὁ ἔχων βρώματα ὁμοίως ποιείτω(:Εκείνος που έχει δυο χιτώνες ας τους μοιραστεί με εκείνον που δεν έχει. Κι εκείνος που έχει τρόφιμα ας κάνει το ίδιο κι ας τα μοιραστεί με εκείνον που πεινά)» [Λουκά 3,11].
Και γενικά ο καθένας σας τα αγκάθια και τα τριβόλια της αμαρτίας που έθρεψε μέσα του με την εμπαθή και φιλήδονη ζωή να τα εκβάλει δια της αμαρτίας σύρριζα. Έτσι και θα καλλιεργήσει τον εαυτό του και θα ετοιμαστεί για υποδοχή του σωτήριου σπέρματος και αφού το λάβει, θα θρέψει και θα καρποφορήσει την αιώνια ζωή. Γι’ αυτήν την ζωή, όχι μόνο τις ορέξεις του σώματος, αλλά αν χρειαστεί, και την ίδια την ψυχή πρέπει να απορρίπτουμε· διότι έτσι θα ακολουθήσουμε στα δεσποτικά ίχνη και θα μετάσχουμε της εν Χριστώ δόξας και βασιλείας, συζώντας και συνδοξαζόμενοι με Αυτόν αιωνίως.
Και μάρτυς αδιάψευστος είναι για μας ο κορυφαίος των μαρτύρων, ο θαυματουργός και μυροβλήτης Δημήτριος, στου οποίου την εικόνα προσπίπτουν και παρίστανται χαρούμενοι και βασιλείς και ιερείς, επειδή ακολούθησε τα δεσποτικά ίχνη κατά τον βίο και τον λόγο και τα πάθη. Ευπρόσδεκτος σε αυτόν πανηγυριστής και κοινωνός της ήδη προκηρυσσόμενης τελετής θα είναι όχι γενικώς οποιοσδήποτε, αλλά όποιος έχει προετοιμαστεί δια της μετανοίας. Πραγματικά αυτός που απομακρύνθηκε από κάθε υλική προσπάθεια και κατά τον Παύλο[Β΄Κορ.2,15: «ὅτι Χριστοῦ εὐωδία ἐσμὲν τῷ Θεῷ ἐν τοῖς σῳζομένοις καὶ ἐν τοῖς ἀπολλυμένοις(:Διότι πραγματικά εμείς οι Απόστολοι και κήρυκες του Ευαγγελίου είμαστε ευωδία Χριστού, ευχάριστη στον Θεό. Ευωδία γι’ αυτούς που σώζονται, όπως και για εκείνους που καταδικάζονται σε αιώνια απώλεια)»] απέδειξε τον εαυτό του ολόκληρο ευωδία μέχρι σημείου, ώστε μετά την άθληση να αποδείξει και την σορό του πηγή ευωδεστάτων μύρων, πώς θα δεχθεί να χορεύει γύρω και να προσάδει αυτόν που πνέει εμπαθή ύλη και μυρίζει από ανίατους μώλωπες αμαρτημάτων; «Οὐχ ὡραῖος αἶνος ἐν στόματι ἁμαρτωλοῦ(:Δεν είναι ωραίος ο ύμνος των μαρτύρων σε στόματα αμαρτωλών)»σύμφωνα με την αντίστοιχη μαρτυρία της Αγίας Γραφής[ βλ. Σοφία Σειράχ, 15,9]. Επομένως, προεορτάζοντας, ας προκαθαρίσουμε επίσης τους εαυτούς μας για την προσεχή ημέρα της πανηγύρεως του μεγαλομάρτυρος, ώστε αφού ευφρανθούμε πνευματικά, με την ανάμνηση των άθλων του για τον Χριστό και τον πριν από τους άθλους βίο κατά Χριστόν και συνευφρανθούμε με αυτόν, να λάβουμε τον αρραβώνα αυτόν της ελπιζομένης από μας συμβιώσεως μαζί με τους αϊδίως ευφραινομένους στους ουρανούς.
Αυτήν την συμβίωση είθε να επιτύχουμε όλοι μας με τις πρεσβείες του πολιούχου μας και Χριστομάρτυρος σε δόξα του Πατρός και του Υιού και του αγίου Πνεύματος, τώρα και πάντοτε και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.

ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος

ΠΗΓΕΣ:
• Γρηγορίου του Παλαμά, Άπαντα τα έργα, Ομιλίες ΜΓ΄- ΞΓ΄, ομιλία ΜΖ’, πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1986, τόμος 11, σελίδες 107-134.
• Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
• Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
• Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
• Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας, Παναγιώτης Τρεμπέλας, Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα, 1985.
• https://www.agia-aikaterini-larissis.com/agia-grafi-palaia-diathiki/
• https://www.agia-aikaterini-larissis.com/agia-grafi-kaini-diathiki/
• Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016.
• http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
• http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
• http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm