Περίοδος Δ΄ – Ἔτος Μ΄
Φλώρινα – ἀριθμ. φύλλου 2593

Τοῦ ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου
Δευτέρα 13 Νοεμβρίου 2023
Του Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστινου

Σπουδαια παιδαγωγικη ἀρχη

Ἡ Ἐκκλησία μας, ἀγαπητοί μου, κάθε μέρα ἑορτάζει ἁγίους. Τί εἶνε ἅγιος; Ἕνας ἥ­ρωας, ὁ εὐ­γε­νέστερος ἥρωας. Ἕνας ἅγιος εἶ­νε, ἀ­­κό­μη, ἀπόδειξις ὅτι τὸ Εὐαγγέλιο δὲν εἶνε θε­ω­ρία, οὐτοπία· εἶνε ζωντανὴ πραγματικότης.
Ἕνας κορυφαῖος ἅγιος καὶ μεγάλη ἱστορι­κὴ φυσιογνωμία εἶνε ὁ σημερινός· ὁ ἅγιος Ἰ­ωάν­νης ὁ Χρυσόστομος! Ὁ βίος του εἶνε πολύ­πλαγκτος καὶ προσφέρει πολλὰ διδάγματα. Λίγα μόνο θὰ ποῦμε. Θὰ ἐν­διατρίψουμε κυρί­ως σὲ μία σημαντικὴ παιδαγωγικὴ ἰδέα του.

* * *

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης γεννήθηκε τὸ 353 στὴν Ἀντιόχεια. Ἀνῆκε σὲ ἐπιφανῆ οἰκογένεια· ὁ πατέρας του Σεκοῦνδος ἦταν στρατηγός, ἡ δὲ μητέρα του Ἀνθοῦσα ἦταν ἀ­πὸ τὶς σπάνι­ες γυναῖκες. Ὁ Ἰωάννης, νήπιο, ἔμεινε ὀρ­φα­νὸς ἀπὸ πατέρα καὶ ἡ μητέρα του (χήρα σὲ ἡ­λικία 18 ἐτῶν!) ἀποφάσισε νὰ διαθέσῃ ὅλη τὴ ζωὴ καὶ τὴν περιουσία της γι᾽ αὐτὸ τὸ παιδί.

Ὁ Ἰωάννης ἦταν μεγαλοφυΐα. Σπούδασε στὴν Ἀντιόχεια καὶ στὴν Ἀθήνα τὴν κλασσικὴ παιδεία. Ἐπέστρεψε στὴν Ἀντιόχεια καὶ γιὰ λί­­γο ἄσκησε τὸ ἐπάγγελμα τοῦ δικηγόρου. ­Σύντομα ὅμως ἑλκύστηκε ἀπὸ πρότυπα ἁ­γί­ων κληρικῶν καὶ ἀ­σκητῶν καὶ ἀποσύρθηκε στὴν ἔρημο. Ἐ­πὶ 5 χρόνια μελέτη­σε τὴ Γραφή, προσ­ευχόταν καὶ ἀσκήτευε. Λόγῳ ἀ­σθενεί­­ας γύρισε στὴν πόλι. Ἔγινε ἀ­ναγνώ­­στης καὶ χειροτονήθηκε διάκονος καὶ πρεσβύτερος. Ἐπὶ δώδεκα χρόνια ἦταν ὁ ἱεροκήρυκας τῆς Ἀντι­οχείας καὶ ὁ ἄμβωνας γνώρισε τότε δόξα.
Λόγῳ τῆς φήμης του, παρά τὴ θέλησί του καὶ μέσῳ τεχνάσματος, ἔγινε «ψήφῳ κλήρου καὶ λαοῦ» ἀρχι­επίσκοπος τῆς Βασιλευούσης.
Ἀπὸ τὴ θέσι αὐτὴν ἤλεγξε τὰ πάθη καὶ τὴ δι­αφθορὰ τῶν βασιλέων Ἀρ­καδίου καὶ Εὐδοξί­ας, ἄλλων κα­κῶν ἀρχόντων καὶ λαοῦ. Αὐτὸ ὅμως προ­κά­λεσε γογγυσμὸ καὶ μῖσος. Τὸν ἔπιασαν, τὸν ἐξώρι­σαν σὲ ἐρημιές· ἔτσι τὸν ἐξώντωσαν.
Μετὰ τὰ βιογραφικὰ τοῦ ἁγίου νὰ ποῦμε τώ­ρα γιὰ τὴν σπουδαία παιδαγωγικὴ ἀρχή του.

* * *

Ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, ἀ­γα­πητοί μου, ὡς ἄ­ριστος παιδαγωγός, θίγει μέσα στὰ ἔργα του ἕ­να ζήτη­μα θεμελιῶ­δες τῆς παιδαγωγικῆς ἐ­πιστήμης, τὸ ὁποῖο ἐκφράζεται ὡς ἑξῆς. Εἶνε ὁ ἄνθρωπος δεκτικὸς ἀ­γωγῆς ἢ ὄχι; Προσοχή· ὄχι ἂν εἶνε δεκτι­κὸς μα­θήσεως – ἐπ᾽ αὐ­τοῦ δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία–, ἀλλ᾽ ἐὰν ἐπιδέχεται ἠθι­κὴ βελτίωσι. Μὲ ἄλλα λόγια, μπορεῖ ὁ ἄν­­θρωπος μὲ κατάλ­ληλη ἀγωγὴ νὰ μεταβλη­θῇ, νὰ γίνῃ καλύτερος, ἀ­πὸ κακὸς νὰ γίνῃ καλός;
Οἱ ἀσχολούμενοι μὲ τὰ παιδιὰ καὶ τοὺς νέων διχάζονται· ἄλλοι εἶνε αἰσιόδοξοι, ὅτι μπορεῖ νὰ βελτιωθῇ, καὶ ἄλλοι ἀπαισιόδοξοι.
Τί λένε οἱ ἀπαισιόδοξοι ποὺ εἶνε πολλοί; Ὁ ἄνθρωπος, λένε, εἶνε ἐκ φύσεως κακός, καὶ ἡ φύσις δὲν μεταβάλλεται· ἐγκληματίας γεννήθηκε, ἐγ­κληματίας θὰ πεθάνῃ. Ματαίως, κατ᾽ αὐτούς, προσπαθοῦν οἱ ἐκ­παιδευτικοί, οἱ ἱερεῖς, οἱ παι­δαγωγοί, ὅλο τὸ σωφρονιστικὸ σύστημα· ὁ ἄν­θρωπος ἀπὸ τὴ φύτρα του εἶνε στρεβλός… Γονεῖς, δάσκα­λοι, καθηγηταί, σω­φρο­νιστικὰ ἱδρύματα, φυλακές, νόμοι…, μὴν κοπι­άζε­τε ἀσκόπως μὲ ποι­­νές, μὲ τιμω­ρίες, μὴν προσπαθεῖ­τε ν᾽ ἀλλάξετε τὸ «κτῆνος» ποὺ κρύβεται μέσα στὸν ἄν­θρωπο· δὲν ἀλλάζει. Αὐτὰ λέει ἡ θεωρία τοῦ Λομπρόζο (Cesare Lombroso), ἑνὸς Ἰταλοῦ ἐγ­κληματολό­γου τοῦ 19ου αἰῶ­νος (1835-1909, βλ. ἐγκυκλ. Πάπυρος – Λαροὺς – Μπριτάννικα· τ. 33, στ. 497-498).
Τὴ θεωρία αὐτὴ ἀνατρέπει μὲ σπουδαῖα ἐ­πιχειρήματα ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος. Ὁ ἄνθρω­πος, λέει, δὲν εἶνε ἐκ φύσεως κακός. Ἂν ἦταν κα­κὸς ἐκ φύσεως, τότε θὰ ἔ­πρεπε νὰ μένῃ καὶ ἀτιμώρητος. Τί θὰ πῇ ἐκ φύσεως; Ὅπως ὁ λύκος τρώει τὸ ἀρνί, ὁ ἱέρα­κας ἁρπάζει τὴν κόττα, ἡ τίγρις κατασπαρά­ζει τὴν ἀντιλόπη, ἔτσι ὁ ἄν­θρωπος θὰ ἔλεγε· Ἀφοῦ ἐκ φύσεως ἔγινα ἔ­τσι, γιατί μὲ τιμωρεῖτε;… Τὸ κακό, λέει ὁ Χρυσό­στομος, δὲν εἶνε στὴ φύσι τοῦ ἀνθρώπου· εἶ­νε στὴν προαίρεσί του. Μεγάλος λόγος αὐτός.
Ὁ ἄνθρωπος, λέει, ἔχει μέσα του κάτι τὸ ὁ­ποῖο δὲν ἔχει τὸ κτῆνος· καὶ αὐτὸ εἶνε ἡ βούλησις. Τὸ ζῷο ἔχει ἔνστικτο, ὁ ἄνθρωπος ἔχει βούλησι ἐλεύθερη· κλίνει πότε πρὸς τὰ δεξιά, πότε πρὸς τὰ ἀριστερά· πότε πρὸς τὴν ἄ­βυσσο, πότε πρὸς τὴ γῆ· πότε πρὸς τὸ φῶς, πότε πρὸς τὸ σκότος· πότε στὴν κακία, πότε στὴν ἀρετή. Ἐνώπιόν σου εἶνε ὅλα, διάλεξε καὶ πάρε. Πολλοὶ διαλέγουν τὴν κακία, ἄλλοι διαλέγουν ὅπως ὁ Ἡρακλῆς τὴν ἀρετή.
Εἶνε λοιπὸν ὁ ἄνθρωπος δεκτικὸς ἀγω­γῆς. Ὁ σπουδαῖος παιδαγωγὸς Νικόλαος Ἐξαρ­­χόπουλος (1874-1960) –στοὺς ἐκπαιδευ­τικοὺς συνιστῶ νὰ διαβάσουν ἀπὸ τὰ ἔργα του τὴν «Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Παιδαγωγικήν»–, αὐτὸς λέει, ὅτι κάθε παιδάκι ποὺ ἔρχεται στὸν κόσμο εἶνε μεῖ­­γμα κόρακος καὶ περιστερᾶς, κληρονομεῖ καὶ γαιώδη σπέρματα ἀλλὰ καὶ οὐράνια.
Καλεῖ­ται λοιπὸν ὁ παιδαγωγὸς νὰ καλλιεργή­σῃ τὰ ἀγα­θὰ σπέρματα, ποὺ ὑ­πάρχουν κατὰ κανόνα καὶ στὴν πιὸ βεβαρημένη κληρονομικότητα· οἱ ἐξ­αιρέσεις εἶνε μικρὴ μειονότης.
Γι᾽ αὐτὸ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος θεωροῦσε ὡς πρῶτο παράγοντα τῆς ἀγωγῆς – ποιόν λέτε, τὸν δάσκαλο; Ὄχι τόσο τὸν δάσκαλο ὅσο τοὺς γο­­νεῖς· ψάλλει τὸ μεγαλεῖο τῆς μητέ­ρας. Τὸ βεβαιώνει ἐξ ἰδίας πείρας· διότι, ἂν δὲν ὑπῆρ­χε Ἀνθοῦσα, δὲν θὰ ὑπῆρχε Χρυσόστομος. Πί­σω ἀπὸ κάθε μεγάλον ἄνδρα βρίσκεται μία σπουδαία γυναίκα. Θυμᾶται τοὺς κόπους καὶ τοὺς μόχθους τῆς χήρας μητέρας του, ἡ ὁποία τὸν ἀνέδειξε.
Πατέρας, λέει ὁ Χρυσόστομος, ποὺ ἀδιαφο­ρεῖ γιὰ τὴν ἀγω­γὴ τοῦ παιδιοῦ του, δὲν ἀξίζει νὰ λέγεται πατέρας. Πατέρας λέγεσαι ὅταν ὄχι ἁπλῶς γεννᾷς –αὐτὸ εἶνε εὔκολο, γεννοῦν καὶ τὰ ζῷα– ἀλλ᾽ ὅταν ἀνατρέφῃς τὰ παιδιά σου σωστά· αὐτὸ σὲ ἀναδεικνύει γονέα. Πατέρας ποὺ ἀδιαφορεῖ γιὰ τὸ παιδί του δὲν εἶ­νε πατέρας, εἶνε παιδοκτόνος! ὁ παιδο­κτόνος φονεύῃ τὸ παιδὶ σωματικῶς, ὁ ἀνεύθυνος γονιὸς μὲ λόγια καὶ ἔργα θανα­τώνει τὴν ψυχὴ τοῦ παιδιοῦ, ἀμαυρώνει τὸ πνευμα­τικό του μεγαλεῖο.
Μετὰ τοὺς γονεῖς παράγων ἀγωγῆς εἶνε ὁ δάσκαλος. Φει­δία ὀνομάζει τὸ δάσκαλο, καὶ ἀ­νώτερο τοῦ Φειδία, ποὺ θεωρεῖται κορυφαῖος Ἕλληνας γλύπτης (τὸν 5ο π.Χ. αἰῶνα φιλοτέχνησε τὸ ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς στὸν Παρθενῶ­να τῆς Ἀκροπόλεως Ἀθηνῶν). Ἐκεῖνος λάξευε μάρμαρα, ὁ δάσκαλος κάνει κάτι ἀπείρως σπουδαιότερο, λαξεύει ψυχές.
Θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργο κάποιος νὰ μελετήσῃ τοὺς τόμους τῶν ἁπάντων τοῦ Χρυσοστόμου, νὰ συλλέξῃ ὅ,τι εἶπε ὁ ἱερὸς πατὴρ γύρω ἀπὸ τὴν παιδεία καὶ τὴν ἀγωγή, καὶ νὰ κάνῃ ἕνα ἔρ­­γο μὲ τίτλο «Ὁ Χρυσόστομος ὡς παιδαγωγός».
Ὁ Πυθαγόρας εἶχε πεῖ· «Ἀρχὰ πολιτείας ἁ­πάσης νέων τροφά», ἀρχὴ δηλαδὴ κάθε πολι­τεί­ας εἶνε ἡ ἀνατροφὴ τῶν νέων. Καὶ ὁ Χρυσό­στομος λέει ὅτι ῥίζα τῆς πολιτείας εἶνε ἡ ἀγωγὴ τῶν παίδων καὶ ἐν γένει τῆς νεότητος.
Ὁ Χρυσόστομος λέει γιὰ τὴ νεότητα σὲ ἀρ­χαία γλῶσσα, ὅτι εἶνε δυσήνιος. Τί θὰ πῇ δυσ­­ήνιος; Εἶνε σύνθετη λέξι, ἀπὸ τὸ δυσ– (=δύσ­κολος) καὶ ἡ­νίον ποὺ θὰ πῇ χαλινάρι. Τὸ δυσ­ήνιος λοιπὸν σημαίνει αὐτὸς ποὺ δύσκολα χα­­λιναγωγεῖται, δύσκολα ὑποτάσσεται, δύσ­κο­λα τὸν κυβερνᾷς. Τὸ δυσήνιος λεγόταν κυρίως ἐπὶ ἀλόγων, ζῴων. Εἶνε μερικὰ ἄλογα ποὺ πολὺ δύσκολα τὰ κυβερνᾷς· δαγκώνουν, σπᾶνε τὰ χαλινάρια. Δυσήνιος ἦταν – ποιός· ὁ Βουκεφάλας, τὸ περήφανο ἐκεῖνο ἄλογο ποὺ κανείς δὲν μποροῦσε νὰ τὸ τιθασεύσῃ, καὶ ὁ μόνος ποὺ τὸ τιθάσευσε ἦταν ὁ μέγας Ἀ­λέξανδρος καὶ καβάλλα σ᾽ αὐτὸ ἔφτασε μέχρι τὸ Γάγγη ποταμὸ τῶν Ἰνδιῶν. Λέει λοιπὸν ὁ Χρυσόστομος στοὺς παιδαγωγούς· Βουκεφά­λα ἔχετε νὰ χαλιναγωγήσετε, τὰ παιδιὰ καὶ τοὺς νέους· ἐὰν τὸ κατορθώσετε, θὰ κάνετε τὴ νεότητα δημιουργικὴ δύναμι καὶ θὰ τὴν ὁ­δηγήσετε ἀπὸ νίκη σὲ νίκη καὶ θρίαμβο.

* * *

Ἡ ἀ­γωγή, ἀγαπητοί μου, σήμερα δυστυχῶς παραμελεῖται. Ὅλοι κυνηγοῦν τὸ χρῆμα –οἱ ἐ­πο­χὲς μοιάζουν–, σπίτια, πολυκατοικί­ες· κοι­τάζουν ν᾽ ἀφήσουν στὰ παιδιὰ λίρες, κινητά, ἀκίνητα. Ταλαίπωροι παιδαγωγοί, πέρα ἀπὸ τὰ ὑλικὰ ἀγα­θὰ φροντίστε γιὰ τὴν ψυχὴ τοῦ παιδιοῦ, τὸ ὁποῖο σᾶς ἐμπιστεύθηκε ὁ Θεός.
Ἡ ἀποστολὴ τοῦ παιδαγωγοῦ εἶνε δύσκολη. Ἂν στὴν ἐποχὴ τοῦ Χρυσοστόμου ἡ νεότης ἦ­ταν μία φορὰ δυσήνιος, τώρα ἡ νε­ότης ἔγινε δέκα καὶ ἑκατὸ φορὲς πιὸ δυσ­ήνιος. Οἱ παιδαγωγοὶ εἶνε καὶ εὐτυχεῖς καὶ δυσ­τυχεῖς. Εὐ­τυχεῖς, γιατὶ χειρίζονται τὴ σπουδαιότερη τέχνη, ποὺ διαμορφώνει ἀν­θρώπους· ἀλ­λὰ καὶ δυστυχεῖς, γιατὶ τὴν ἀσκοῦν σήμε­ρα. Ἔχουν τώ­ρα νὰ κάνουν μὲ παιδιὰ κακομαθημέ­να καὶ μὲ νέους ποὺ δὲν ἐννοοῦν νὰ θυσι­άσουν τίποτε. Οἱ σημερινὲς οἰκογένειες δὲν ἔχουν πλέον 7 ἢ 8 παιδιά, ὅπως ἄλλοτε· ἔχουν μόνο 1 – 2 «μπού­ληδες»· καὶ ἔτσι σωστὴ ἀνατροφὴ δὲν δί­δεται. Σήμερα χρειάζον­ται ἰσχυροὶ βραχίονες καὶ ὑ­ψη­λὰ πνεύματα, γιὰ νὰ ἑξυψώσουν τὴ νεότη­τα.
Εὔχομαι ὁ γέρων ἐπίσκοπος, ποὺ εἶμαι ἡ δύσις, σ᾽ ἐσᾶς ποὺ εἶστε ἡ ὡραία ἀνατολή, ν᾽ ἀ­­ναδειχθῆτε Φειδίες λαξεύοντες ὡραίους χα­­ρακτῆρες καὶ μεγα-Ἀλέξανδροι τιθασεύοντες τὸν Βουκεφάλα γιὰ νέες νίκες.
Ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστός διὰ πρεσβειῶν τοῦ μεγάλου παιδαγωγοῦ Χρυσοστόμου νὰ σᾶς στερεώνῃ ὅλους στὸ ἔργο σας· ἀμήν.

(†) ἐπίσκοπος Αὐγουστῖνος

Α΄ μέρος ἀπομαγνητοφωνημένης ὁμιλίας, ἡ ὁποία ἔγινε στὸν ἱ. ναὸ Ἁγ. Παντελεήμονος Φλωρίνης τὴν Παρασκευὴ 13-11-1980 πρωί, μὲ νέο τώρα τίτλο. Καταγραφή, διαίρεσις καὶ σύντμησις 23-10-2023.