Ἁγίου Νικολάου (Ἑβρ. 13,17-21)
6 Δεκεμβρίου

ΣΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

ΠΕΡΙ ΥΠΑΚΟΥΗΣ

«Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καὶ ὑπείκετε»  (Ἑβρ. 13,17)

ΜΑΣ συνιστᾷ σήμερα ὁ Ἀπόστολος ἕνα καθῆκον, μιὰ ἀρετή, στὴν ὁποία οἱ Ἕλληνες δυστυχῶς ὑστεροῦμε. Ἐνῷ ἀλλοῦ διακρινόμεθα, στὸ θέμα αὐτὸ είμεθα ἐλλιπεῖς. Καὶ ἔρχονται περιστάσεις ποὺ μηδενιζόμεθα· γινόμεθα ἕνα ἀκυβέρνητο μπουλούκι.
Ποιό εἶνε τὸ καθῆκον; Ἡ ὑπακοή, ἡ πειθαρχία. «Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καὶ ὑπείκετε» (Ἑβρ. 13,17), συμβουλεύει. Τὸ δὲ «ὑπείκετε» ίσον· ὑπακούετε. Ναί, ὑπακούετε. Ποιοί πρέπει νὰ ὑπακούουν; Οἱ Χριστιανοί. Σὲ ποιούς νὰ ὑπακούουν; Στοὺς «ἡγουμένους». Ποιοί λέγονται «ἡγούμενοι»; Μὴ νομίσετε ὅτι ἡ λέξι «ἡγούμενος» ἔχει τὴν ἔννοια ἡγουμένου μοναστηρίου, λ.χ. τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ὄχι. Ἔχει εὐρυτέρα ἔννοια.
«Ἡγούμενος» σημαίνει· αὐτὸς ποὺ πάει μπροστά. Ὅσοι ἀπὸ σᾶς κάνατε μεγάλες πορεῖες, ἢ ὡς στρατιῶτες, καὶ βρεθήκατε μέσα σὲ δασώδεις περιοχές, θὰ χρειαστήκατε ὁδηγό. Εἶδα ἐπιλοχίες, ποὺ τοὺς ὡδηγοῦσε στὸ πεδίο τῆς μάχης ἕνας τσομπάνος ποὺ ἤξερε τὸ μέρος. Σ᾿ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις βλέπετε καὶ ἀξιωματικοὺς καὶ στρατηγοὺς ἀκόμη ν᾿ ἀκολουθοῦν τὰ ίχνη ἑνὸς ἁπλοῦ ἀνθρώπου.
«Ἡγούμενος» λοιπὸν λέγεται ὁ ὁδηγός, αὐτὸς ποὺ πάει μπροστὰ καὶ τὸν ἀκολουθοῦν πίσω ὅλοι οἱ ἄλλοι. Καὶ πρέπει οἱ Χριστιανοὶ νὰ ὑπακούουν στοὺς «ἡγουμένους». Ὅπως στὸ στρατὸ «ἡγούμενοι» εἶνε οἱ ἀξιωματικοὶ καὶ στὸ κράτος οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες, ἔτσι στὴν Ἐκκλησία «ἡγούμενοι» εἶνε οἱ ἱερεῖς, κατ᾿ ἐξοχὴν δὲ «ἡγούμενος» εἶνε ὁ ἐπίσκοπος.
Πῶς, τώρα, θὰ μάθουμε νὰ ὑπακούουμε;

* * *

Ἡ ἁγία Γραφή, γι᾿ αὐτὸν ποὺ εἶνε τεμπέλης, λέει· «Ἴθι πρὸς τὸν μύρμηκα, ὦ ὀκνηρέ» (Παρ. 6,6). Πήγαινε στὸ μυρμήγκι, τεμπέλη, γιὰ νὰ πάρῃς μαθήματα ἐργατικότητος. Ἀλλὰ τὸ ίδιο μποροῦμε νὰ ποῦμε καὶ γιὰ ᾿κεῖνον ποὺ δὲν ὑπακούει, ἀλλὰ σηκώνει μπαϊράκι καὶ κάνει τοῦ κεφαλιοῦ του. Ὁ ὀκνηρὸς νὰ πάῃ στὸ μυρμήγκι· ἀλλὰ καὶ ὁ ἀναρχικός, ποὺ δὲν ἀναγνωρίζει καμμία ἀρχή, νὰ πάῃ στὸ μυρμήγκι. Γιατί; Ποιό ἄλλο γνώρισμα ἔχει τὸ μυρμήγκι; Ἔχει πειραρχία στὶς ἀρχές. Στέλνει σήματα μὲ τὶς κεραῖες του καὶ διατάσσει τ᾿ ἄλλα μυρμήγκια· καὶ μόλις ἐκεῖνα λάβουν τὸ σῆμα, ἀμέσως ἀλλάζουν πορεία, κατευθύνονται ἐκεῖ ποὺ διατάζει ὁ ἀρχηγός. Ἂν ὑπάρχῃ κανένα βάρος νὰ σηκώσουν, παίρνουν τὸ σῆμα καὶ αὐτοστιγμεὶ σπεύδουν ὅλα γιὰ νὰ τὸ μεταφέρουν μὲ κόπο στὴ φωλιά τους. Ἂν ἄλλα μυρμήγκια θελήσουν ν᾿ ἁρπάξουν ἀπὸ τὶς ἀποθῆκες τὰ τρόφιμά τους, τότε ἔξω ἀπὸ τὴ μυρμηγκοφωλιὰ διεξάγεται κραταιὸς ἀγών, καὶ ὅλοι σὰν στρατιῶτες πειθαρχοῦν στὰ κελεύσματα τοῦ μυστηριώδους ἀρχηγοῦ, ποὺ ἀπὸ τὸ βάθος τῆς φωλιᾶς διευθύνει τὸν ἀγῶνα. Τὰ μυρμήγκια, δηλαδή, εἶνε καὶ ὑπόδειγμα πειθαρχίας. Ἔλα λοιπὸν ἐσύ, ἀναρχικέ, νὰ πάρῃς τὸ μάθημά σου, μάθημα τάξεως καὶ πειθαρχίας, ἀπὸ τὴ μυρμηγκοφωλιά.
Ὑπόδειγμα ἐργατικότητος ἀλλὰ καὶ πειθαρχίας εἶνε καὶ ἡ μέλισσα. Στὴν κυψέλη κυριαρχεῖ ἡ βασίλισσα. Χιλιάδες μέλισσες, ὅλο τὸ σμῆνος, πειθαρχεῖ σ᾿ αὐτήν. Ἂν λείψῃ ἢ σκοτωθῇ ἡ βασίλισσα, διαλύεται τὸ μελίσσι.
Λοιπὸν τὸ μυρμήγκι ὑπακοή, ἡ μέλισσα ὑπακοή. Θέλετε κι ἄλλο παράδειγμα; Ῥίξτε τὰ μάτια σας στὸν οὐρανό, γιὰ νὰ δῆτε τὰ σμήνη τῶν πουλιῶν. Κι αὐτὰ ἔχουν πειθαρχία. Ἐὰν παρατηρήσετε τὸ καλοκαίρι, πῶς διασχίζουν τὸν οὐρανὸ οἱ πελαργοί, θὰ δῆτε ὅτι σχηματίζουν τρίγωνο. Τί σοφία κι αὐτό! Μὲ τὴ γωνία, ποὺ σχηματίζουν, σχίζουν εὐκολώτερα τὸν ἀέρα, ὅπως τὸ πλοῖο τὸ νερό. Εἶνε παρατεταγμένοι ὅλοι ὁ ἕνας κατόπιν τοῦ ἄλλου. Καὶ ἂν κανένας βγῇ ἀπὸ τὴ γραμμή, ὑπάρχει πελαργός, ποὺ μὲ τὸ ῥάμφος του τὸν τσιμπάει καὶ τὸν ἀναγκάζει νὰ ἐπανέλθῃ στὴν τάξι.
Ἰδού καὶ τὰ πρόβατα. Κι αὐτὰ κάνουν ὑπακοή. Ὅπου πάῃ ὁ κριός, ὁ ἀρχηγὸς τῆς ποίμνης, ἐκεῖ πηγαίνει ὅλο τὸ ποίμνιο. Κ᾿ ἐπειδὴ τὰ πρόβατα ὑπακούουν στοὺς κριούς, γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς καὶ ὁ Ὅμηρος στὰ Ἔπη του ὀνομάζει τοὺς στρατιωτικοὺς καὶ πολιτικούς ἡγέτας κριούς. Ὅπως οἱ κριοὶ προΐστανται τοῦ ποιμνίου, ἔτσι καὶ οἱ ἀρχηγοὶ τῶν ἐθνῶν εἶνε οἱ ὁδηγοὶ τῶν λαῶν.
Ὑπακοή! Ἂν ῥίξουμε μιὰ ματιὰ καὶ στὰ ἄψυχα, θὰ θαυμάσουμε. Ἔλα ἥλιε, ἔλα φεγγάρι, ἐλᾶτε ἄστρα τ᾿ οὐρανοῦ, νὰ μᾶς διδάξετε τὴν πειθαρχία. Ῥολόϊ! Σὲ ποιόν ὑπακούουν; Ὅλα στὸ Θεό, ποὺ ῥύθμισε τὸ σύμπαν. Τὴν τάδε ὥρα θ᾿ ἀνατείλῃς! Παρών, λέει ὁ ἥλιος, διατάξτε. Καὶ ἐπὶ αἰῶνας συνεχίζει νὰ βγαίνῃ ἀκριβῶς στὴν ὥρα του.

Ἂς λέγουν ὅ,τι θέλουν οἱ ἄπιστοι· ἐμεῖς πιστεύουμε, ὅτι τὸ σύμπαν ὁλόκληρο βρίσκεται εἰς τὰς χεῖρας τοῦ μεγάλου μας Δημιουργοῦ, ὁ ὁποῖος ῥυθμίζει τὸν κόσμον ὁλόκληρο, ἀπὸ τὰς μικρὰς ἀμοιβάδας μέχρι τῶν τεραστίων σφαιρῶν ποὺ στροβιλίζονται στὸ ἄπειρο. Ἐὰν δὲν ὑπακούσουν αὐτὰ τὰ ἄψυχα, θὰ γίνῃ ἀναρχία στὸ σύμπαν.

* * *

Τὰ πάντα κάνουν ὑπακοή. Καὶ μόνο ὁ ἄνθρωπος δημιουργεῖ ἀναρχία. Ἀναρχία, διότι δὲν ὑπακούει στὸ Θεό· ἀναρχία, διότι δὲν ὑπακούει στοὺς φύσει καὶ θέσει ἡγέτας του.
Ὑπακοὴ ὀφείλει τὸ παιδὶ στὸν πατέρα, ὁ μαθητὴς στὸ δάσκαλο, ὁ στρατιώτης στὸν ἀξιωματικό, ὁ ναύτης στὸν πλοίαρχο, οἱ ἐπιβάτες στὸν ὁδηγό, ὁ ἀσθενὴς στὸ γιατρό. Ὑπακοὴ οἱ πάντες· ἀκόμα καὶ οἱ ἀστροναῦτες, κι αὐτοὶ ἀπὸ τὸ διάστημα περιμένουν διαταγὲς ἀπὸ τὴ Γῆ, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τοὺς κατευθύνουν, καὶ ὑπακούουν.
Θεμελιώδης νόμος τῆς φύσεως καὶ τῆς ζωῆς ἡ ὑπακοή. Συνεπῶς πρέπει καὶ οἱ Χριστιανοὶ νὰ κάνουν ὑπακοή. Ποῦ νὰ ὑπακούουν; Στοὺς ἱερεῖς καὶ στὸν ἐπίσκοπο.
Τὸ εἶπε ὁ ίδιος ὁ Χριστός, ὅταν ἔδινε στοὺς ἀποστόλους τὴ μεγάλη ἐντολή· «Πορευθέντες εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα κηρύξατε τὸ εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει…» καὶ «μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη» (Μᾶρκ. 16,15· Ματθ. 28,19). Ἐγκατέστησε τοὺς ἀποστόλους, καὶ οἱ ἀπόστολοι ἐγκατέστησαν τοὺς ἐπισκόπους, καὶ οἱ ἐπίσκοποι ἐγκαθιστοῦν τοὺς ἱερεῖς. Ἔτσι ὑπάρχει ἱεραρχία στὴν Ἐκκλησία. Καὶ λέει ὁ Χριστὸς στοὺς ἀποστόλους·
―Πηγαίνετε παντοῦ καὶ κηρύξτε.
―Μά, Κύριε, ἐσὺ ἤσουν ὁ Θεάνθρωπος καὶ σὲ ἀκούγανε· ἐμᾶς δὲν θὰ μᾶς ἀκούσουν.
―Ὄχι, λέει ὁ Χριστός. «Ὁ ἀκούων ὑμῶν ἐμοῦ ἀκούει, καὶ ὁ ἀθετῶν ὑμᾶς ἐμὲ ἀθετεῖ» (Λουκ. 10,16). Ὅποιος ἀκούει ἐσᾶς εἶνε σὰν ν᾿ ἀκούῃ ἐμένα τὸν ίδιο, καὶ ὅποιος ἀθετεῖ ἐσᾶς ἀθετεῖ ἐμένα τὸν ίδιο.
Ἐδῶ λοιπὸν στηρίζεται ὅλη ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἱεραρχία. Ὑπακοὴ στὸ Χριστὸ καὶ ὑπακοὴ σ᾿ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ἐν Πνεύματι ἁγίῳ ἐγκατεστάθησαν στὶς χαλεπὲς αὐτὲς ἡμέρες ἐπίσκοποι καὶ ποιμένες.
Καὶ ὅμως ἐκεῖ ποὺ δὲν ὑπάρχει σεβασμὸς καὶ ὑπακοὴ εἶνε, δυστυχῶς, στοὺς πνευματικοὺς ἡγέτας. Στὸ στρατὸ δὲν τολμᾷ ὁ στρατιώτης νὰ μὴ πειθαρχήσῃ στὸν ἀξιωματικό, γιατὶ περνᾷ στρατοδικεῖο. Ὁ ἀσθενὴς δὲν τολμᾷ νὰ μὴν ὑπακούσῃ στὸ γιατρό, γιατὶ ξέρει ὅτι θὰ ὁδηγηθῇ στὸ φέρετρο. Ἀλλ᾿ ἐδῶ; Ὁ οἱοσδήποτε ἀνυπακούει· καὶ τὰ μικρὰ παιδιὰ ἀκόμα, ὅπως λέει ὁ ἱ. Χρυσόστομος. Δὲν ὑπακούουν, παρ᾿ ὅλο τὸ φιλελεύθερο καὶ δημοκρατικὸ πνεῦμα τῆς Ἐκκλησίας μας, καὶ παρ᾿ ὅλο ποὺ δὲν ἔχει ὅπλα βίας καὶ τυραννίας.
Δὲν ἔχουμε ἐμεῖς ξίφη καὶ τὰνκς καὶ ἄλλα τέτοια ὅπλα. Τὸ μόνο ὅπλο μας εἶνε ὁ λόγος. Καὶ δὲν μπορεῖ κανείς νὰ μᾶς τὸ ἀφαιρέσῃ.
Θέλετε ν᾿ ἀκούσετε; Τὴν ἐποχὴ ἀκόμα τῆς φοβερωτέρας δικτατορίας ὁ μόνος ὁ ὁποῖος ὑβρίζετο ἐν τῇ πόλει ταύτῃ ἦταν ὁ ἐπίσκοπος. Ἐνῷ γνωρίζανε τὰ σφάλματα καὶ τὰ ἐλαττώματα τῶν ἄλλων, δὲν τολμοῦσαν νὰ τοὺς ὑβρίσουν. Δὲν τολμοῦσαν νὰ τοὺς κακολογήσουν, ἐνῷ γνώριζαν τὰς ἀτασθαλίας ποὺ ὁπωσδήποτε θὰ ἔκαναν καὶ ἔμενε κατάπληκτος ὁ λαός. Ὁ μόνος ὁ ὁποῖος ὑβρίζετο μέσα στὰ καπηλεῖα καὶ στὰ καταστήματα, ἦτο ὁ Αὐγουστῖνος· διότι ὁ Αὐγουστῖνος δὲν εἶχε τὴν δύναμι τῶν ὅπλων. Ὦ μικρὲ καὶ δειλὲ λαέ! (δὲν τὸ λέω τοῦτο γιὰ ὅλους, γιατὶ ὑπάρχουν καὶ εὐγενεῖς ὑπάρξεις, ἀλλὰ λέω πῶς εἶνε τὸ πνεῦμα τοῦ κόσμου). Καὶ συνεπῶς, εἰς τὸν πνευματικὸν τομέα ἐμεῖς είμεθα ἀδύνατοι, ἐπειδὴ δὲν ἔχομεν ξίφη καὶ τὰνκς καὶ ὑποβρύχια καὶ ὅπλα. Τὸ μόνον ὅπλο μας εἶνε ὁ λόγος. Καὶ δὲν θὰ μπορέσῃ κανείς νὰ μᾶς τὸ ἀφαιρέσῃ, τοὐλάχιστον ὅσο ζῶ στὸν κόσμον τοῦτον, ὑπὸ ὁποιοδήποτε καθεστώς, μὲ ὁποιαδήποτε κατάστασι. Περάσαμε πολλὰς θύελλας εἰς τὸν προσωπικόν μας βίον. Οὐδείς θὰ δυνηθῇ νὰ λάβῃ ἀπὸ τὰς χεῖρας μου τὸν λόγο, μόνον ὁ θάνατος.
Μόνον ὁ λόγος, αὐτὸς εἶνε τὸ ὅπλο μας καὶ τίποτε ἄλλο. Αὐτὸς εἶνε τὸ τὰνκς καὶ τὸ ξίφος μας, καὶ δὲν θὰ μπορέσῃ νὰ μᾶς τὸ πάρῃ καμμιὰ λογοκρισία καὶ καμμία δύναμι, ἐφ᾿ ὅσον ζῶ καὶ ὑπάρχω καὶ εἶμαι ἐπὶ τοῦ θρόνου τούτου, καὶ ἐφ᾿ ὅσον ἡ γλῶσσα μου λαλεῖ καὶ ἡ πέννα μου γράφει, ὄχι μόνον στὴ Φλώρινα ἀλλὰ εἰς ἅπαντα τὸν Ἑλληνικὸ χῶρο, οὐδέποτε θὰ παύσω νὰ λέγω τὰ πρέποντα, καὶ ἂν ἀκόμα γνωρίζω ὅτι θὰ τὸ πληρώσω μὲ τὸ κεφάλι μου καὶ μὲ τὴν ζωήν μου καὶ μὲ τὸν θρόνον μου.
«Ὑπείκετε», πειθαρχεῖτε εἰς τὸν ἐπίσκοπο, λέγει ἡ ἁγία Γραφή. Ὑπακούουν ὅμως;
Πρέπει βεβαίως νὰ είπω ―καὶ εἶνε χαρά μου αὐτὸ ποὺ τὸ λέγω―, ὅτι ὁ βαθμὸς τῆς ὑπακοῆς σας αὐξάνει. Δὲν εἶστε ὅπως ἤσασταν πρὸ πέντε ἐτῶν. Ἡ ὑπακοή σας αὐξάνει, καὶ χαίρω γι᾿ αὐτό. Ὑπακούουν παιδιά, ὑπακούουν νέοι, ὑπακούουν γυναῖκες, ὑπακούουν ἄνδρες, ὑπακούουν ὑπάλληλοι, ὑπακούουν ἀξιωματικοί· δὲν ἔχω παράπονο. Ἀλλὰ ἂν ῥίξουμε ἕνα βλέμμα εἰς ὅλον τὸν χῶρο τῆς Ἑλληνικῆς πατρίδος, γενικώτερον εἰπεῖν, δυνάμεθα νὰ είπωμεν ὅτι ἡ ὑπακοὴ εἰς τοὺς ἐκκλησιαστικούς ἄρχοντας εἶνε πολὺ μικρά.
Γιὰ νὰ τὸ κάνω πιὸ σαφές, λέω, ὅτι ὁ Ἑλληνικὸς λαὸς δὲν ὑπακούει πλέον στὴν Ἐκκλησία. Γιατί; Γιατὶ ἡ σπορὰ τοῦ διαβόλου τοὺς ἔχει κλονίσει καὶ ἔχει ἐπικρατήσει ἡ ἀναρχία στὸν σύμπαντα κόσμο.

***

«Ὑπείκετε», πειθαρχεῖτε, λέει ἡ ἁγία Γραφή. Ὑπακούουν ὅμως; Δὲν ὑπακούουν. Τί λέει ἡ Ἐκκλησία; Ἐκκλησιάζεσθε! Ἐλάχιστοι ἐκκλησιάζονται, οὔτε τὸ 2%. Νηστεύετε! Νηστεύετε! Μπᾶ… Θὰ ἔρθῃ ὥρα ὅμως νὰ νηστεύσετε ὑποχρεωτικῶς. Καὶ τὸ Πάσχα θὰ νηστεύσετε. Θὰ πληρώσωμε ὅλες αὐτὲς τὶς καταχρήσεις ποὺ κάνουμε. Ἐξομολογεῖσθε! Τίποτε… Ἐλεεῖτε! Μπᾶ… Διαβάζετε Γραφή! Τίποτε… Καμμία ὑπακοὴ σ᾿ αὐτὲς τὶς βασικὲς ἐντολές.
Καὶ ὅμως, ἀδελφοί μου, πρέπει νὰ ὑπακούωμε. Διότι ἡ ὑπακοὴ εἶνε ζωή, εἶνε ἀσφάλεια, εἶνε πρόοδος στὸν κόσμο.
Θὰ μοῦ πῆτε· Μὰ τί θέλεις ἐσύ; νὰ ἐγκαταστήσῃς δεσποτοκρατία, παπαδοκρατία καὶ καλογεροκρατία; Ὄχι, ἀγαπητοί μου· δὲν ἔχουμε τέτοιες βλέψεις. Μιὰ κλωστὴ τοῦ ῥάσου μου δὲν τὴν ἀνταλλάσσω μὲ ὅλα τὰ ἀξιώματα τοῦ κόσμου τούτου. Εἶμαι κληρικός, εἶμαι ἐπίσκοπος, πιστεύω στὸ Εὐαγγέλιο, εἶμαι δημοκρατικός, ὄχι ὑπὸ τὴν ἔννοια τὴν πολιτικὴ ἀλλὰ ὑπὸ τὴν ἔννοια τὴν χριστιανική· «ει τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν…» (Ματθ. 16,24). Ἀλλὰ πρέπει νὰ παραμείνῃ σεβαστὴ ἡ θέσις μας ὡς πνευματικῶν ἡγετῶν. Διότι πιστεύω ἀκραδάντως, ὅτι ἡ Ἑλλὰς ὑπὸ τὸ Εὐαγγέλιο θὰ γίνῃ ἄστρο φωτεινό, ποὺ θὰ φωτίζῃ ὁλόκληρο τὸν κόσμο. Ἀμήν.

† Ὁ Φλωρίνης, Πρεσπῶν & Ἑορδαίας
Αὐγουστῖνος
Ομιλία του Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστίνου Καντιώτου στον ιερό ναὸ του Ἁγίου Νικολάου πόλεως Φλωρίνης 6-12-1973

ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΥΠΑΚΟΥΜΕ ΣΤΟΥΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥΣ ΗΓΕΤΑΣ

• «Aδελφοί μου!

  Aν αυτά που σας κηρύττω είναι σύμφωνα με το Eυαγγέλιο, είσθε υποχρεωμένοι να τα δεχθείτε και να υπακούσετε. Aν ποτέ  όμως ―Θεέ μου, μη γένοιτο―, αν ποτέ ανεβώ στον άμβωνα και σας κηρύξω άλλο ευαγγέλιο, αντίθετο απ’ αυτό που μας παρέδωσε ο Xριστός, τότε όχι μόνο να μην υπακούσετε αλλά και να διαλύσετε τις καρέκλες και να με κυνηγήσετε μέχρι τον Aλιάκμονα» (Μητροπολίτης Φλωρίνης π. Αυγουστίνος 1983).