ΑΓΙΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ

«Σταυρωθέντα τε ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, καὶ παθόντα καὶ ταφέντα…»
(επιλεγμένα αποσπάσματα από την ΙΓ΄Κατήχηση):

ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΙΕΣ ΠΟΥ ΕΚΠΛΗΡΩΘΗΚΑΝ
ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ

[Μέρος πρώτο]
 ΚΓ’. Εμείς όμως ας επανέλθουμε στο θέμα των προφητικών αποδείξεων που μου ζητήσατε. Σταυρώθηκε ο Κύριος, έχεις ακούσει όλες τις μαρτυρίες. Βλέπεις τον τόπο του Γολγοθά. Συμφωνείς και το επικροτείς επαινετικά και δοξολογικά. Πρόσεξε μήπως καμιά φορά, σε περίοδο διωγμού, Τον απαρνηθείς. Να μην ευφραίνεσαι μόνο σε περίοδο ειρήνης για τον Σταυρό, αλλά και σε καιρό διωγμού να έχεις την ίδια πίστη. Να μην είσαι φίλος του Ιησού τον καιρό της ειρήνης και τον καιρό του πολέμου να γίνεσαι εχθρός. (…)

ΚΔ΄. Ο Χριστός λοιπόν σταυρώθηκε για χάρη μας, Αυτός που δικάστηκε μια νύχτα παγερή και γι’ αυτό υπήρχε παραδίπλα ανθρακιά αναμμένη(πρβλ.Ιωάν.18,18: «Εἱστήκεισαν δὲ οἱ δοῦλοι καὶ οἱ ὑπηρέται ἀνθρακιὰν πεποιηκότες, ὅτι ψῦχος ἦν, καὶ ἐθερμαίνοντο· ἦν δὲ μετ᾿ αὐτῶν ὁ Πέτρος ἑστὼς καὶ θερμαινόμενος(:εκεί στέκονταν οι δούλοι και οι υπηρέτριες, οι οποίοι είχαν ανάψει φωτιά και ζεσταίνονταν δίπλα στη σωρό από τα αναμμένα κάρβουνα, διότι είχε κρύο. Μαζί τους στεκόταν κι ο Πέτρος και ζεσταινόταν)».Σταυρώθηκε την τρίτη ώρα [πρβλ. Μάρκ. 15,25: «ἦν δὲ ὥρα τρίτη καὶ ἐσταύρωσαν αὐτόν(:η ώρα ήταν τρεις από την ανατολή του ηλίου, δηλαδή εννέα το πρωί, όταν Τον σταύρωσαν)»]. «Ἀπὸ δὲ ἕκτης ὥρας σκότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης(:και από τις δώδεκα το μεσημέρι έγινε σκοτάδι σε όλη τη γη έως τις τρεις το απόγευμα)»[Ματθ.27,45].
Μήπως έχουν και αυτά γραφεί από τους Προφήτες; Ας ερευνήσουμε. Λέει λοιπόν ο προφήτης Ζαχαρίας: «καὶ ἔσται ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ οὐκ ἔσται φῶς καὶ ψῦχος καὶ πάγος(:εκείνη την ημέρα δεν θα υπάρχει ηλιακό φως και θα είναι ημέρα ψύχους και πάγου)»[Ζαχ.14,6-7].Να λοιπόν το ψύχος, εξαιτίας του οποίου θερμαινόταν ο Πέτρος. Και την ημέρα εκείνη τη γνώριζε ο Κύριος[Ζαχ.14,7: «ἔσται μίαν ἡμέραν, καὶ ἡ ἡμέρα ἐκείνη γνωστὴ τῷ Κυρίῳ, καὶ οὐχ ἡμέρα καὶ οὐ νύξ(:θα είναι αυτή μια ξεχωριστή ημέρα, ημέρα γνωστή μόνο στον Κύριο· Η ημέρα εκείνη δεν είναι ούτε ημέρα, ούτε νύχτα)».Τι λοιπόν; Τις άλλες μέρες δεν τις γνώριζε; Πολλές είναι οι ημέρες, αλλά αυτή είναι η ημέρα της υπομονής του Κυρίου, «την οποία δημιούργησε ο Κύριος»[πρβλ.Ψαλμ.117,24].Και αυτήν την ημέρα τη γνώριζε ο Κύριος και «δεν είναι ούτε ημέρα ούτε νύχτα»[Ζαχ.14,7].Τι σημαίνει αυτό το αίνιγμα που αναφέρει ο Προφήτης; «Η ημέρα εκείνη δεν είναι ούτε ημέρα, ούτε νύχτα».
Τι λοιπόν είναι αυτή; Τι θα την ονομάσουμε; Το Ευαγγέλιο το ερμηνεύει το πράγμα, καθώς διηγείται τα γεγονότα. Δεν ήταν ημέρα, διότι δεν έλαμψε ήλιος, πορευόμενος από την ανατολή έως τη δύση, αλλά από την έκτη ώρα ως την ενάτη έγινε σκοτάδι[βλ. παραπάνω,Ματθ.27,45], στη μέση της ημέρας! Επομένως, στη μέση της ημέρας παρεμβλήθηκε το σκοτάδι και το σκοτάδι ο Θεός το ονόμασε νύχτα(πρβλ.Γέν.1,5: «καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς ἡμέραν καὶ τὸ σκότος ἐκάλεσε νύκτα»).Γι ’αυτό ούτε ημέρα ήταν ούτε νύχτα, διότι ούτε όλο φως ήταν, ώστε να κληθεί ημέρα, ούτε πάλι όλο σκοτάδι για να ονομαστεί νύχτα, αλλά μετά από την ενάτη[δηλαδή μετά τις τρεις το μεσημέρι] έλαμψε ο ήλιος. Το προείπε και αυτό ο Προφήτης λέγοντας: «Ούτε ημέρα είναι, ούτε νύχτα»(Ζαχ.14,7).Και πρόσθεσε: «καὶ πρὸς ἑσπέραν ἔσται φῶς(: και προς το εσπέρας θα επέλθει άφθονο φως)»[Ζαχ.14,7].Βλέπεις ακρίβεια των Προφητών; Βλέπεις πόση αλήθεια υπάρχει σε όσα έχουν προφητευθεί και γραφεί εκ των προτέρων;
ΚΕ΄ Αλλά θέλεις να μάθεις σαφώς ποια ώρα ακριβώς ο ήλιος αφανίστηκε από το πρόσωπο της γης; Άραγε να ήταν πέμπτη ώρα ή ογδόη ή δεκάτη; Πες ακριβώς την ώρα στους Ιουδαίους τους απειθείς, ω Προφήτη! Πότε έδυσε ο ήλιος; Λέει λοιπόν ο Αμώς ο προφήτης: «καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, λέγει Κύριος ὁ Θεός, καὶ δύσεται ὁ ἥλιος μεσημβρίας, καὶ συσκοτάσει ἐπὶ τῆς γῆς ἐν ἡμέρᾳ τὸ φῶς(:και θα συμβεί εκείνη την ημέρα, λέει ο Κύριος και Θεός, να δύσει ο ήλιος το μεσημέρι)»[Αμ.8,9]- «και έγινε σκοτάδι από την έκτη ώρα(βλ.παραπάνω:Ματθ.27,45)-«και θα γίνει στη γη σκοτάδι το φως, ενώ θα είναι ημέρα»(βλ.παραπάνω,Αμ.8,9).
Ποιος θα είναι αυτός ο καιρός, ω Προφήτη, και ποια θα είναι αυτή η ημέρα; «Καὶ μεταστρέψω τὰς ἑορτὰς ὑμῶν εἰς πένθος(:θα μεταστρέψω τις γιορτές σας σε πένθος)»[Αμ.8,10],διότι τον καιρό των αζύμων και τον καιρό της εορτής του Πάσχα θα συμβεί το γεγονός της Σταυρώσεως. Και έπειτα λέει τα εξής: «καὶ θήσομαι αὐτὸν ὡς πένθος ἀγαπητοῦ καὶ τοὺς μετ᾿ αὐτοῦ ὡς ἡμέραν ὀδύνης(:θα γίνει αυτός, ο Κύριος, ως πρόσωπο αγαπητό που το πενθούν όλοι. Και αυτούς που είναι μαζί Του θα τους φέρει το γεγονός της Σταυρώσεως σε ημέρα οδύνης)»[Αμ.8,10].Την ημέρα πραγματικά των αζύμων και την ημέρα που ήταν εορτή οι μεν γυναίκες θρηνολογούσαν και έκλαιγαν[βλ. Λουκ.23,27: «ἠκολούθει δὲ αὐτῷ πολὺ πλῆθος τοῦ λαοῦ καὶ γυναικῶν αἳ καὶ ἐκόπτοντο καὶ ἐθρήνουν αὐτόν(:Τον ακολουθούσε μάλιστα και μεγάλο πλήθος λαού και πολλές γυναίκες, που χτυπούσαν τα στήθη τους και Τον θρηνούσαν και έκλαιγαν)»],οι δε Απόστολοι, ενώ κρύφτηκαν, περνούσε η ψυχή τους οδύνη και σπαραγμό. Η προφητεία λοιπόν αυτή είναι άξια θαυμασμού.
ΚΣΤ΄ Αλλά θα πει κάποιος: «Βρες και κάποιο άλλο χαρακτηριστικό γεγονός απ΄τα Πάθη του Χριστού που να έχει προκηρυχθεί από τους Προφήτες με τόση ακρίβεια». Ποια άλλη απόδειξη υπάρχει ακριβής για το γεγονός της Σταυρώσεως; Σταυρώθηκε ο Ιησούς και τότε που Τον οδηγούσαν για τη Σταύρωση φορούσε μόνο ένα χιτώνα και είχε πάνω Του ριγμένο το ιμάτιό Του. «Οἱ οὖν στρατιῶται ὅτε ἐσταύρωσαν τὸν Ἰησοῦν, ἔλαβον τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ ἐποίησαν τέσσαρα μέρη, ἑκάστῳ στρατιώτῃ μέρος, καὶ τὸν χιτῶνα ἦν δὲ ὁ χιτὼν ἄῤῥαφος, ἐκ τῶν ἄνωθεν ὑφαντὸς δι᾿ ὅλου(:στο μεταξύ, όταν οι στρατιώτες σταύρωσαν τον Ιησού, πήραν τα ρούχα Του και τα μοίρασαν σε τέσσερα μερίδια, από ένα μερίδιο για κάθε στρατιώτη. Το εσωτερικό Του όμως ένδυμα, τον χιτώνα Του, το έκαναν ξεχωριστό μερίδιο. Ο χιτώνας αυτός ήταν χωρίς καμία ραφή, υφασμένος ολόκληρος από πάνω ως κάτω)»[πρβλ.Ιωάν.19,23].
Τον χιτώνα όμως δεν τον έσχισαν, διότι δε θα χρησίμευε σε τίποτα αν σχιζόταν και γι’ αυτόν έβαλαν λαχνό. Έτσι λοιπόν τα κομμάτια του ιματίου τα μοιράστηκαν, αλλά τον χιτώνα τον βάλανε στο λαχνό[πρβλ.Ιωάν.19,24: «εἶπον οὖν πρὸς ἀλλήλους· μὴ σχίσωμεν αὐτόν, ἀλλὰ λάχωμεν περὶ αὐτοῦ τίνος ἔσται(:είπαν λοιπόν μεταξύ τους: ‘’Ας μην τον σχίσουμε, αλλά ας ρίξουμε κλήρο γι’ αυτόν, κι όποιος τον πάρει’’)»].Έχει γραφεί μήπως και αυτό; Τι λέγει το Ψαλτήρι[11ος αι.π.Χ]; «διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον(:μοίρασαν μεταξύ τους τα διάφορα εξωτερικά μου ενδύματα, και για το εσωτερικό μου ένδυμα, τον χιτώνα μου, έβαλαν κλήρο)»[Ψαλμ.21,19].Ο «κλῆρος» αυτός λοιπόν είναι ο λαχνός.
ΚΖ΄ Πάλι, όταν κρινόταν από τον Πιλάτο φόρεσε κόκκινα: «καὶ ἐκδύσαντες αὐτὸν περιέθηκαν αὐτῷ χλαμύδα κοκκίνην(:και αφού Τον έγδυσαν, επειδή ήθελαν να διακωμωδήσουν τις βασιλικές Του αξιώσεις, Τον έντυσαν με κόκκινο μανδύα)»[Ματθ.27,28].Μήπως έχει και αυτό γραφεί; Λέει ο Ησαΐας: «Τίς οὗτος ὁ παραγενόμενος ἐξ Ἐδώμ, ἐρύθημα ἱματίων ἐκ Βοσόρ, οὕτως ὡραῖος ἐν στολῇ βίᾳ μετὰ ἰσχύος;(:Ποιος είναι Αυτός που ήρθε από την Ιδουμαία, από την εχθρική πόλη Βοσόρρα, με κόκκινα ενδύματα;)»[Ησ. 63,1].Ποιος είναι Αυτός που φοράει τα κόκκινα για να ατιμωθεί; Διότι η Βοσόρ κάποια τέτοια ερμηνεία έχει στους Εβραίους. «Διατί σου ἐρυθρὰ τὰ ἱμάτια καὶ τὰ ἐνδύματά σου ὡς ἀπὸ πατητοῦ ληνοῦ;(:Γιατί είναι κόκκινα τα ιμάτια και η στολή σου, σαν του ανθρώπου εκείνου που πατάει σταφύλια στο πατητήρι;)»[Ησ.63,2].Και αυτός αποκρίνεται κα λέει: «ἐξεπέτασα τὰς χεῖράς μου ὅλην τὴν ἡμέραν πρὸς λαὸν ἀπειθοῦντα καὶ ἀντιλέγοντα(:όλη την ημέρα είχα απλωμένα τα χέρια μου προς λαό απειθή και ανυπότακτο)»[Ησ.65,2].
ΚΗ΄ Άπλωσε στον Σταυρό τα χέρια, για να περιλάβει τα πέρατα της οικουμένης. Διότι της γης το μεσότατο σημείο είναι ο Γολγοθάς. Και δεν είναι λόγος αυτός δικός μου. Ο Προφήτης είναι εκείνος που είπε: «ὁ δὲ Θεὸς βασιλεὺς ἡμῶν πρὸ αἰώνων, εἰργάσατο σωτηρίαν ἐν μέσῳ τῆς γῆς. (:Εσύ, ο Θεός, τελεσιούργησες τα κοσμοσωτήρια πάθη Σου στο κέντρο της γης)»[Ψαλμ.73,12].Άπλωσε τα ανθρώπινα χέρια Του Εκείνος που με τα νοητά Του χέρια στερέωσε τον ουρανό. Και τρυπήθηκαν με καρφιά, ώστε, όταν η ανθρώπινη φύση Του καρφωθεί πάνω στον Σταυρό-η οποία βάσταζε πάνω της τα αμαρτήματα των ανθρώπων-και αφανιστεί, να πεθάνει μεν μαζί της η αμαρτία, εμείς όμως να αναστηθούμε άμεμπτοι και δίκαιοι.«Μόλις γὰρ ὑπὲρ δικαίου τις ἀποθανεῖται· ὑπὲρ γὰρ τοῦ ἀγαθοῦ τάχα τις καὶ τολμᾷ ἀποθανεῖν(:επειδή λοιπόν ο θάνατος προήλθε από έναν άνθρωπο)»[πρβλ.Ρωμ.5,17],από έναν άνθρωπο και πάλι προήλθε η ζωή, διαμέσου δηλαδή ενός ανθρώπου, του Σωτήρα, που πέθανε αυτοπροαίρετα. Για να βεβαιωθείς ότι έτσι είναι το πράγμα, θυμήσου εκείνο που είπε: «Οὐδεὶς αἴρει αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμοῦ, ἀλλ᾿ ἐγὼ τίθημι αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμαυτοῦ· ἐξουσίαν ἔχω θεῖναι αὐτήν, καὶ ἐξουσίαν ἔχω πάλιν λαβεῖν αὐτήν(:κανείς δεν έχει τη δύναμη να πάρει τη ζωή μου και να με θανατώσει εάν δεν το θελήσω εγώ. Αλλά εγώ από μόνος μου την παραδίδω. Έχω εξουσία να προσφέρω τη ζωή μου, κι έχω εξουσία πάλι να την πάρω πίσω)»[Ιωαν.10,18].
ΚΘ΄ Αλλά Εκείνος βέβαια τα υπέμεινε αυτά, για να σώσει τους πάντες, ο λαός όμως Του ανταπέδωσε κακή ανταμοιβή. Λέει ο Ιησούς «διψώ»[Ιωάν.19,28].Διψά Εκείνος που ανέβλυσε άφθονα νερά από τον απόκρημνο βράχο. Και ζητούσε από την άμπελο την οποία φύτεψε τους καρπούς[πρβλ.Ιερ.2,21: «ἐγὼ δὲ ἐφύτευσά σε ἄμπελον καρποφόρον πᾶσαν ἀληθινήν· πῶς ἐστράφης εἰς πικρίαν, ἡ ἄμπελος ἡ ἀλλοτρία;»].Αλλά ποια είναι η άμπελος; Ως προς την φύση της βέβαια προέρχεται από τους αγίους Πατέρες, ως προς την προαίρεσή της όμως είναι σοδομική-διότι η άμπελός τους προέρχεται από τα Σόδομα και τα κλήματά τους από τη Γομόρρα-και ενώ διψά ο Κύριος, παίρνει σφουγγάρι βουτηγμένο στο ξίδι, το δένει γύρω από ένα καλάμι και Του το προσφέρει![πρβλ.Ματθ.27,48: «καὶ εὐθέως δραμὼν εἷς ἐξ αὐτῶν καὶ λαβὼν σπόγγον πλήσας τε ὄξους καὶ περιθεὶς καλάμῳ ἐπότιζεν αὐτόν(:και αμέσως ένας απ’ αυτούς έτρεξε και πήρε ένα σφουγγάρι, κι αφού το βούτηξε στο ξίδι, το τύλιξε σ’ ένα καλάμι και προσπαθούσε να του δώσει να πιει)»]. «καὶ ἔδωκαν εἰς τὸ βρῶμά μου χολὴν καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισάν με ὄξος(:και έδωσαν σε μένα αντί για φαγητό χολή και όταν δίψασα με ποτίσανε ξίδι)»[Ψαλμ.68,22].Βλέπεις τη διαφάνεια της προρρήσεως των Προφητών; Τι είδους χολή λοιπόν έδωσαν στο στόμα μου; Έδωσαν σε Αυτόν, λέει, «κρασί ανακατεμένο με σμύρνα»[Μάρκ.15,23: «καὶ ἐδίδουν αὐτῷ πιεῖν ἐσμυρνισμένον οἶνον· ὁ δὲ οὐκ ἔλαβε»].Αηδιαστική και κατάπικρη είναι η σμύρνα. Αυτά ανταποδίδετε στον Κύριο; Αυτήν την προσφορά κάνει η άμπελος στον αφέντη της; Δίκαια σας θρηνούσε από τότε λοιπόν ο Ησαΐας λέγοντας: «ἀμπελὼν ἐγενήθη τῷ ἠγαπημένῳ ἐν κέρατι, ἐν τόπῳ πίονι(:φυτεύτηκε αμπελώνας για τον αγαπημένο σε υψηλό μέρος, σε τόπο εύφορο)»[Ησ.5,1].Για να μην τα αναφέρουμε όμως όλα, ας πάμε παρακάτω που λέει: «Περίμενα να μου κάνει σταφύλια, να σβήσει τη δίψα μου με το κρασί του, αλλά ο αμπελώνας μου έβγαλε αγκάθια»[πρβλ.Ησ.5,2,4].Κοίταξε το στεφάνι που περιβάλλομαι. Ποια απόφαση λοιπόν θα πάρω; Θα διατάξω τις νεφέλες να μην αφήσουν να πέσει σε αυτόν τον αμπελώνα βροχή. Και βέβαια σταμάτησαν τα σύννεφα να βρέχουν σε αυτόν τον αμπελώνα, δηλαδή έπαυσε πια η προφητική φωνή να αποκαλύπτει τη βουλή του Θεού σε αυτούς.
Και καθώς λέει ο απόστολος Παύλος, οι Προφήτες στο εξής δρουν μέσα στην Εκκλησία: «Προφῆται δὲ δύο ἢ τρεῖς λαλείτωσαν, καὶ οἱ ἄλλοι διακρινέτωσαν(:Προφήτες δύο ή τρεις ας μιλούν, και οι άλλοι ας ελέγχουν και ας δευκρινίζουν και ας επιβεβαιώνουν τα προφητευόμενα)»[Α΄Κορινθ.14,29].Και πάλι αλλού: «καὶ αὐτὸς ἔδωκε τοὺς μὲν ἀποστόλους, τοὺς δὲ προφήτας, τοὺς δὲ εὐαγγελιστάς, τοὺς δὲ ποιμένας καὶ διδασκάλους(:ο Θεός έδωσε στην Εκκλησία άλλοι να είναι Απόστολοι, άλλοι Προφήτες)»[Εφεσ.4,11].Προφήτης ήταν και ο Άγαβος, που έδεσε με τη ζώνη του Παύλου τα χέρια και τα πόδια του Παύλου και προφήτευσε τη φυλάκιση του Αποστόλου στα Ιεροσόλυμα[πρβλ.Πράξ.21,10-11:«ἐπιμενόντων δὲ ἡμῶν ἡμέρας πλείους κατῆλθέ τις ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας προφήτης ὀνόματι Ἄγαβος, καὶ ἐλθὼν πρὸς ἡμᾶς καὶ ἄρας τὴν ζώνην τοῦ Παύλου, δήσας τε αὐτοῦ τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας εἶπε· τάδε λέγει τὸ Πνεῦμα τὸ
γιον· τὸν ἄνδρα οὗ ἐστιν ἡ ζώνη αὕτη, οὕτω δήσουσιν εἰς Ἱερουσαλὴμ οἱ Ἰουδαῖοι καὶ παραδώσουσιν εἰς χεῖρας ἐθνῶν (:και ενώ εμείς παραμέναμε στην Καισάρεια περισσότερες ημέρες, κατέβηκε από την Ιουδαία κάποιος προφήτης που λεγόταν Άγαβος. Αυτός, όταν ήλθε να μας επισκεφτεί, πήρε τη ζώνη του Παύλου και έδεσε με αυτήν τα πόδια και τα χέρια του και είπε: ‘’Αυτά λέει το Άγιο Πνεύμα: Τον άνδρα στον οποίο ανήκει η ζώνη αυτή, θα τον δέσουν στην Ιερουσαλήμ οι Ιουδαίοι έτσι όπως είμαι εδώ δεμένος εγώ, και θα τον παραδώσουν στα χέρια των εθνικών Ρωμαίων)»].

[Συνεχίζεται]

ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
«Κατηχήσεις Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων»,σελ.379-393[κατ΄επιλογήν],εκδ. Ετοιμασία, Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου Καρέα
Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm